Γράφει ο ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
[Τη Δευτέρα 18-1-2016 έγινε στο κέντρο της Αθήνας (Στοά του Βιβλίου) η παρουσίαση του νέου βιβλίου του Αναστασίου, αρχιεπισκόπου Αλβανίας, «Συνύπαρξη. Ειρήνη, φύση, φτώχεια, τρομοκρατία, αξίες» (εκδ. Αρμός, 2015). Είχα τη χαρά να είμαι ένας από τους ομιλητές (το βιβλίο παρουσίασαν και οι τ. υπουργοί Ιωάννης Παλαιοκρασσάς και Αλέκος Παπαδόπουλος, ενώ απόσπασμά του διάβασε η ηθοποιός Ηρώ Μανέ).
Παραθέτω την παρουσίασή μου:]
Είναι μεγάλη η χαρά μου για τη συμμετοχή μου στην παρουσίαση αυτή. Ο Μακαριώτατος κ. Αναστάσιος υπήρξε μέλος της κριτικής επιτροπής της διδακτορικής διατριβής μου και δάσκαλος με την ευρεία έννοια στο πεδίο που προσπαθώ να διακονώ (την Ιεραποστολική), κι επί πλέον έχω ιδιαίτερο καμάρι το γεγονός ότι ένα από τα κείμενα του βιβλίου το είχαμε φιλοξενήσει στη «Σύναξη».
Είμαστε άραγε εδώ για ένα βιβλίο υψηλής θεολογίας; Θα απαντούσα ως εξής: Ναι, είμαστε εδώ για ένα βιβλίο υψηλής θεολογίας, το οποίο μυρίζει χώμα. Παραδοξολογία; Εξηγούμαι:
Υπάρχει χώμα και χώμα. Από τη μια, υπάρχει το χώμα που σε κρατά δεμένο σ’ αυτό. Είναι το χώμα της ιθαγένειάς σου, το χώμα το οποίο, για πολλούς, γεννά την αλήθεια. Αυτό είναι το χώμα που δεν αφορά τη θεολογία του Μακαριώτατου. Η δική του θεολογία μυρίζει άλλο χώμα: Το χώμα του δρόμου, γιατί είναι θεολογία οδοιπόρων έως εσχάτου της γης. Δεν είναι θεολογία μιας αλήθειας που πηγάζει από το χώμα, αλλά θεολογία για μια αλήθεια που έρχεται από τον ουρανό, μπαίνει στην καθημερινότητα και δρα μέσα στη λάσπη της ιστορίας. Η θεολογία του Αναστασίου δεν αναγνωρίζει αγίους τόπους, αλλά κάνει αγίους τους τόπους. Η θεολογία του Μακαριωτάτου είναι η θεολογία εκείνων των ανθρώπων, των οποίων τα χέρια μυρίζουν χώμα, όχι επειδή παίρνουν πέτρες για να λιθοβολήσουν, αλλά επειδή τα νύχια τους γεμίζουν χώμα από το σκάψιμο, το οποίο εκβραχίζει το τραχύ τοπίο της μιζέριας.
Αυτού του είδους η σχέση με τους δρόμους της ιστορίας και με τη λάσπη της καθημερινότητας πηγάζει από το είδος του Θεού τον οποίο εμπιστεύεται ένας Χριστιανός. Είναι ένας Θεός των εκπλήξεων και των ανατροπών, που εισβάλλει όχι μόνο στην χημικώς νοούμενη χωματίλα, αλλά και στην κοινωνική χωματίλα, στους πιο ακραίους λασπότοπους της ανθρώπινης συνθήκης. Είναι ο Θεός των ελίτ, αλλά των αντεστραμμένων ελίτ. Ο Θεός που φανερώνεται κατεξοχήν στο πρόσωπο των περιθωριακών, των απερριμένων, των στερημένων από κάθε λογής ασφάλεια. Και γι’ αυτό λέω ότι μια αληθινά υψηλή θεολογία έχει –οφείλει να έχει- οσμή χώματος. Ευλογημένη οσμή χώματος, το οποίο γίνεται χώρος θεοφάνειας! Δεν σπανίζουν στις μέρες μας οι θεολογίες που μιλούν για το άνοιγμα στην ετερότητα και για την κοινωνία με το πρόσωπο του άλλου. Αλλά συχνά αυτές οι θεολογήσεις γίνονται σε επίπεδο των κατεστημένων ελίτ. Πλειοδοτούν σε περσοναλιστικό λεξιλόγιο, αλλά δεν λερώνονται στη λάσπη της ιστορίας. Προσπερνούν θέματα όπως η φτώχεια, το δίκιο και το άδικο, τα δικαιώματα και η πολιτική ελευθερία. Ο Μακαριώτατος, αντιθέτως, μιλά ακριβώς γι’ αυτά. Και μιλά δίχως να φτωχύνει τη θεολογία (ίσα – ίσα, τα κάνει εκφάνσεις κι επαληθεύσεις μιας υψηλής θεολογίας). Κατά τη γνώμη μου είναι από τους λίγους θεολόγους των τελευταίων πενήντα χρόνων, οι οποίοι δεν μετέτρεψαν τον μπαξέ της θεολογίας σε οιαδήποτε μονοκαλλιέργεια.
Έχω μαζέψει ένα ολόκληρο σακούλι με επισημάνσεις πάνω στο βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα. Επιτρέψτε μου όμως να αποδυθώ σε ένα δύσκολο άθλημα: να επιλέξω δυο τρεις μονάχα άξονές του.
Πώς ίσταται έναντι των θρησκειών; Είναι οι θρησκείες (έτσι, γενικά κι αφηρημένα) αγαθές πραγματικότητες; Ή, αντιθέτως, είναι (έτσι, γενικά κι αφηρημένα) δαιμονικά έργα; Αντίθετα προς οιαδήποτε αφέλεια, είτε μισαλλόδοξη, είτε πασιφιστική, οφείλουμε να πούμε την απλούστατη αλήθεια:
Σε κάθε θρησκεία μπορούν να εντοπιστούν τα πάντα. Εννοώ, και στοιχεία φωτεινά και στοιχεία σκοτεινά. Τα θέμα, λοιπόν, δεν είναι «ποια στοιχεία υπάρχουν», αλλά ποια στοιχεία θα επιλεγούν ως ραχοκοκαλιά της εν λόγω θρησκείας. Ο καταλυτικός ρόλος ανήκει στην ερμηνεία. Στη θεολογία. Στις θρησκείες, λοιπόν, ο Μακαριώτατος εντοπίζει στοιχεία τα οποία μπορούν να συμβάλουν στην ανθρωπιά, και ζητεί από τους πιστούς αυτών των θρησκειών να φέρουν αυτά τα στοιχεία στο προσκήνιό τους. Αυτή, αναμφίβολα, είναι πράξη σεβαστική, μα δεν είναι μονάχα διαπιστωτική. Είναι και κριτική και δημιουργική.
Κάθε επιμέρους στοιχείο κάθε θρησκείας έχει νόημα ενταγμένο σε μια μείζονα προοπτική. Ο σκοπός δεν είναι να κάνουμε ένα μεταμοντέρνο κολλάζ αποσπώντας στοιχεία από δεξιά κι αριστερά, αλλά να δούμε ποια είναι η προοπτική, το μείζον πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτά τα στοιχεία λειτουργούν ή τίθενται για να λειτουργήσουν. Το τελικό όραμα κάθε θρησκευτικής ταυτότητας κοντολογίς, είναι αυτό που νοηματοδοτεί τα επιμέρους. Και το τελικό όραμα ορίζει γέφυρες ή και διαφορές, ακόμη και αγεφύρωτες. Αλλά ακριβώς εδώ είναι το στοίχημα: η δυνατότητα συνύπαρξη με το διαφορετικό – το πραγματικά (κι όχι το εικονικά) διαφορετικό.
Η συνύπαρξη όμως δεν είναι άγνωμο στοίβαγμα. Δεν εμπεριέχει μόνο συμ-φωνίες. Εμπεριέχει και ρήξεις: Ρήξεις με τις δυνάμεις του θανάτου, της διαίρεσης και του εξανδραποδισμού. Άραγε, κάθε ετερότητα οφείλει να γίνεται δεκτή; Όχι! Υπάρχει μια ετερότητα η οποία δεν μπορεί να γίνει δεκτή! Η ετερότητα εκείνη, η οποία δεν σέβεται την ετερότητα. Ο Μακαριώτατος κάνει έκκληση, το άγιο λάδι της θρησκείας να μη γίνεται καύσιμη ύλη του φανατισμού. Ναι, ο θρησκευτικός φανατισμός είναι βλασφημία κατά του ζώντος Θεού. Κι επιτρέψτε μου εδώ έναν παραλληλισμό, ακριβώς για να νιώσουμε πόσο νευραλγικός είναι ο συμπνευματισμός πάνω στο άγιο λάδι της θρησκείας. Όσα φωτίζει με την πέννα του ακαδημαϊκού ο Μακαριώτατος, μου θύμισαν όσα έχει δείξει με το πενάκι του γελοιογράφου (έχει ιδιαίτερο συμβολικό φορτίο η γελοιογραφία σήμερα), ο δικός μας Μάριος Ζαμπίκος. Η γελοιογραφία του απεικονίζει τρεις φανατικούς θρησκευόμενους: έναν χριστιανό, έναν μουσουλμάνο κι έναν εβραίο. Και τους βάζει να συνομολογούν: «Εμείς οι θρησκευτικά φανατικοί… Έχουμε κάτι κοινό! Δεν έχουμε τον Θεό μας!».
Νομίζω ότι η προσέγγιση του Μακαριωτάτου στις άλλες θρησκείες και η γενναία επιμονή του ότι οι θρησκείες δεν είναι πραγματικότητες που μπορείς να προσπεράσεις, στοιχούνται στη μακρά εκκλησιαστική παράδοση, η οποία ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια μέχρι σύγχρονα θεολογικά σχήματα, διακρίνει μέσα στα θετικά στοιχεία όλων των ανθρωπίνων προσπαθειών τον σπερματικό λόγο, τη μυστική δράση του Χριστού και του Πνεύματος, που πληρέστερα φανερώνονται στον Χριστιανισμό.
Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται σε ένα έργο υπομονετικό. Να μη μείνει στην αίγλη του προσώπου του συγγραφέα, αλλά να βουτήξει στα λεπτά περιεχόμενα των λόγων του. Δείτε, για παράδειγμα, την ήρεμη, ευγενική και ευθύβολη παρουσίαση της κυρίαρχης ινδουιστικής διδασκαλίας περί κάρμα, σε σχέση με την φτώχεια και την κοινωνική εξαθλίωση. Στην οπτική του κάρμα η φτώχεια είναι δομικό, δηλαδή αναφαίρετο στοιχείο του κόσμου τούτου. Αίτημα για εξάλειψή της είναι αδιανόητο. Ο άνθρωπος (πάντα στην οπτική του κάρμα) καλείται μονάχα σε μια προσπάθεια εσωτερικού, σπιριτουαλιστικού αγώνα υπομονής. Κι έτσι, αυτό που προκύπτει, είναι η μεταφυσική νομιμοποίηση του κοινωνικού κατεστημένου, κι όχι προσπάθεια μεταμόρφωσης της ιστορίας. Αλλά το οδυνηρά κωμικό είναι ότι αυτή, η ινδουιστική, θεώρηση μοιάζει πολύ με επιχειρήματα ορισμένων Ορθοδόξων, οι οποίοι (προφανώς σε αντίθεση προς το Ευαγγέλιο και Πατέρες της Εκκλησίας) εμφανίζουν ως θέλημα θεού την κοινωνική αδικία, και πλειοδοτούν μεν υπέρ των παυσίπονων της ελεημοσύνης, αλλά αφαιρούν από τη χριστιανική ατζέντα την κοινωνική απελευθέρωση. Θεωρώ πολύ σημαντικό ότι ο Μακαριώτατος τείνει υπέρ των θεσμικών λύσεων του κοινωνικού προβλήματος, και υπέρ της εξαλείψεως των παραγόντων που γεννούν την αδικία. Και φρονώ μετά παρρησίας ότι το να μη βαφτίζεις το κρέας ψάρι, αλλά να πεις ειδωλολατρία τον αδηφάγο καπιταλισμό, είναι χρέος του Χριστιανού, είναι όντως διακονία επισκόπου.
Ναι, η αυτοκριτική οφείλει να είναι το παγοθραυστικό μας. Πόσες φορές δεν κοκαλώνουμε σε έναν Ορθόδοξο ναρκισσισμό; Πόσες φορές δεν χρησιμοποιούμε την αλαζονική φράση, «η Ορθοδοξία πάντα…» ή «η Ορθοδοξία ποτέ…»; Δείτε, για παράδειγμα, την πολύτιμη επισήμανση του Μακαριωτάτου για την γλωσσική ταλαιπωρία του Αλβανικού λαού. Αντίθετα προς την κληρονομιά του Κυρίλλου και του Μεθοδίου, επί αιώνες οι Ορθόδοξοι Αλβανοί έπρεπε να θρησκεύουν στα Ελληνικά, οι Καθολικοί Αλβανοί στα λατινικά ή στα ιταλικά, και οι μουσουλμάνοι αλβανοί στα αραβικά ή στα τουρκικά. Η αλβανική γλώσσα παρέμενε άγραφη και εκκλησιαστικά άστεγη, πράγμα που συνέβαλε σιγά-σιγά στην ένταση αμυντικών αισθημάτων εθνικισμού.
Θα κλείσω αυτές τις δειγματικές επισημάνσεις μου με δυο προτάσεις, εμπνευσμένες όχι τόσο από τις λέξεις, όσο από τη δυναμική του βιβλίου.
1. Το βιβλίο είναι, βεβαίως, θρησκειολογική θεώρηση. Δρόμος προς τους ανθρώπους άλλων πίστεων. Ο δρόμος αυτός όμως φτιάχνει σταυροδρόμι, ανταμώνοντας με άλλο ένα σημαντικό άνοιγμα, τον δρόμο προς τους άθεους, και δη αυτούς τους άθεους που νοιάζονται για τον άνθρωπο και συμπάσχουν με τα θύματα της ιστορίας. Το σταυρικό σημείο, εκεί που ανταμώνουν οι δρόμοι πιστών και απίστων, είναι η φράση του Μ. Βασιλείου: «Ο ζητών ειρήνην, Χριστόν εκζητεί, ότι αυτός εστιν η ειρήνη». «Σε μια τέτοια προοπτική», σχολιάζει ευρύχωρα ο Μακαριώτατος, «οι χριστιανοί θα μπορούσαμε να διακρίνουμε σε κάθε άνθρωπο που επιδιώκει ειλικρινά την ειρήνη και αγωνίζεται γι’ αυτήν όχι μόνο ένα συνοδοιπόρο, αλλά έναν αναζητητή του Χριστού, φίλο πολύτιμο».
2. Το βιβλίο είναι πολύτιμο και για κάτι άλλο: για τη μαρτυρία και την ιεραποστολή, την καρδιά δηλαδή της Εκκλησίας. Ένα καίριο ερώτημα που απασχολεί όσους είναι πρόθυμοι για διάλογο με τον άλλον, είναι, αν ένας αληθινός (κι όχι προσχηματικός) διάλογος μπορεί να σχετίζεται με την έννοια της μαρτυρίας, ή αν, αντιθέτως, απαιτεί την εγκατάλειψη κάθε έννοιας μαρτυρίας. Το βιβλίο, λοιπόν, δίνει εργαλεία για τη συνύφανση διαλόγου και μαρτυρίας, και μας θυμίζει ότι καλούμαστε σε πολλαπλές ασκήσεις: Στη άσκηση να αφουγκραζόμαστε τον βηματισμό του Θεού σε κάθε γωνιά των κόσμων του, κι όχι μονάχα σε ό,τι συρματοπλέκουμε ως αυλή μας. Στην άσκηση να διακονούμε την αλήθεια, κι όχι να την ενθυλακώσουμε. Στην άσκηση, να δίνουμε λόγο στον δημόσιο χώρο, με γλώσσα που να έχει νόημα στο δημόσιο χώρο. Στην άσκηση, να θεωρούμε χαρά και κέρδος την αδερφική αναμέτρηση – και αδερφική και αναμέτρηση. Και τέλος, άσκηση στο να ασκούμε όλα αυτά με τον τρόπο του φτωχού και πονετικού Χριστού. Αλλιώς, κάθε λίθος πολύτιμος, θα γίνει, στα βέβηλα χέρια μας, λιθοβολισμός του ίδιου του Χριστού, από ζηλωτές που τον επικαλούνται, αλλά δεν τον αντέχουν.
Μακαριώτατε, ευχαριστούμε.
[Συμπληρωμένο με βιβλιογραφικές κ.ά. αναφορές, που δεν μπορούσαν να γίνουν στην προφορική παρουσίαση, το κείμενο θα δημοσιευτεί εν καιρώ].
