Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΛΑΝΤΗΣ
Ανήμερα του αγίου Ελευθερίου (με το νέο ημερολόγιο) η νεοσύστατη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας εόρτασε τη θεσμική ελευθερία της με τη σύγκλιση της Ενωτικής Συνόδου, την έγκριση του Καταστατικού της Χάρτη και την εκλογή του Προκαθημένου της Μητροπολίτη Κιέβου κ. Επιφανίου. Η σημαντική αυτή εξέλιξη θα στεφθεί με τη συλλειτουργία του νεοεκλεγέντος με την Αυτού Θειοτάτη Παναγιότητα, τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο. Ο Προκαθήμενος της Ορθοδοξίας θα επιδώσει στον κ. Επιφάνιο πανηγυρικά τον Τόμο της Αυτοκεφαλίας, στις 6 Ιανουαρίου 2019. Με τον τρόπο αυτό δεν θα επέλθει η τελεία λύση του ουκρανικού δράματος, όμως θα στερεωθούν έτι περαιτέρω οι θεσμικές-κανονικές βάσεις για την οριστική υπέρβασή του. Μια εποχή αβεβαιότητας τελειώνει.
Όποιος παρακολουθεί τους τελευταίους μήνες τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία διαπιστώνει την ορθότητα της θέσης του Μακ. Αρχιεπισκόπου Αλβανίας κ. Αναστασίου, ο οποίος παραλληλίζει τη διαδικασία της χορήγησης Αυτοκεφαλίας στην πολύπαθη αυτή Εκκλησία με πορεία σε ναρκοπέδιο. Ακριβώς όμως γι᾽ αυτό παρενέβη το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο συντονιστής της ορθόδοξης ενότητας δεν υπάρχει μόνο για να ποζάρει στο κέντρο της ομαδικής φωτογραφίας και να ακούει κοινοτοπίες για τους ακατάλυτους δεσμούς των Ορθοδόξων Εκκλησιών, οι οποίες διαψεύδονται εκ των πραγμάτων σε κάθε κρίση. Στην Ορθοδοξία δεν υφίσταται Πάπας με το εύρος των δικαιοδοσιών του Επισκόπου Ρώμης, υπάρχει όμως Πρώτος. Γνώρισμα, αλλά και καθήκον του Πρώτου είναι όχι απλώς να επευλογεί μια αληθινή ή φαντασιακή πανορθόδοξη αρμονία (όσοι περιορίζουν το ρόλο του σε αυτό εκφράζουν μια είτε ιδιοτελή είτε τελείως ουτοπική αντίληψη της Εκκλησίας), αλλά να προπορεύεται. Αναζητάει τη συμφωνία, αναλαμβάνει όμως και τις ευθύνες του απέναντι στην ιστορία και εναντίον εκείνων που κάνουν παράχρηση ενός πραγματικού ή υποτιθέμενου δικαιώματος βέτο για να οδηγούν επί δεκαετίες τα ορθόδοξα πράγματα στην παράλυση. Ο ποιμένας δεν καμαρώνει απλώς τα πρόβατά του. Παίρνει και αποφάσεις, ενίοτε επώδυνες, πλην όμως αναγκαίες για αυτά. Ο ποιμένας είναι ποιμένας όταν είναι σε θέση να κόβει γόρδιους δεσμούς, όπως αυτός της Ουκρανίας. Και το έκανε στην πλέον ενδεδειγμένη στιγμή, όταν η πολεμική ένταση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας έφτασε τα πράγματα στο απροχώρητο και όταν η στάση της Εκκλησίας της Μόσχας έναντι της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου κατέδειξε την ουσιαστική απροθυμία της μεγάλης σλαβικής Εκκλησίας να συμβάλει σε μία συνοδική λύση του ζητήματος αυτού. Όσοι ρωτούν «Γιατί τώρα;» και «Γιατί με αυτή τη μέθοδο;» μάλλον είναι αφελείς ή ρωτούν εκ του πονηρού.
Διαβάζοντας τόσο κείμενα δημοσιευμένα τύποις, όσο και αναρτήσεις στις ιστοσελίδες πρακτορείων εκκλησιαστικών ειδήσεων και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διαπιστώνει κανείς ότι μέχρι κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή έλπιζαν ορισμένοι πως η Ενωτική Σύνοδος δεν θα λάβει χώρα, πως όλα θα τιναχτούν στον αέρα. Η πραγματικότητα τους διέψευσε, ξεγυμνώνοντας και τις ψευδείς «ειδήσεις» (fakenews), αλλά και αποκαλύπτοντας ότι οι φύλακες της ορθόδοξης ενότητας έχουν γνώση, σοφία για λεπτές διαπραγματεύσεις, όπως και πυγμή για να επιβάλουν τις θέσεις τους όταν και όπως πρέπει. Ο υπερτονισμός, φερ᾽ ειπείν, και η δραματοποίηση δηλώσεων του Μητροπολίτη πρώην Κιέβου Φιλάρετου τις τελευταίες ημέρες παράβλεπε το γεγονός πως το διακύβευμα της συγκρότησης μίας κανονικής Αυτοκέφαλης Εκκλησίας υπερέβαινε κατά πολύ τις έγνοιες και τις φιλοδοξίες του υπερήλικα ιεράρχη, οπότε και οι τελευταίες δεν θα μπορούσαν να τορπιλίσουν τη δυναμική που εν τέλει οδήγησε στη Σύνοδο. Προς τιμήν του γέροντα Μητροπολίτη πρέπει να ειπωθεί ότι έδειξε πνεύμα διαλλακτικό και ρεαλιστικό, εισήλθε στη Σύνοδο χωρίς το πατριαρχικό κουκούλιο και δεχόμενος τις προϋποθέσεις της Κωνσταντινουπόλεως. Ανεξαρτήτως του πώς κρίνει κανείς την πορεία του τα τελευταία 27 χρόνια, η στάση του ανήμερα της Συνόδου υπήρξε επαινετέα και ανταμείφθηκε με την εκλογή στενού του συνεργάτη στην ηγεσία της νεοσύστατης Εκκλησίας.
Ο νέος Μητροπολίτης Κιέβου Επιφάνιος είναι εξαιρετικά νέος στην ηλικία (39 ετών). Η επιλογή αυτή εγκυμονεί τον κίνδυνο της απειρίας και δεν αποκλείει το ενδεχόμενο πολλοί να προσπαθήσουν να ποδηγετήσουν τον νέο Προκαθήμενο. Η θητεία του όμως δίπλα στον πρώην Κιέβου Φιλάρετο καθησυχάζει ως προς τον τομέα της διοίκησης. Ο Μητροπολίτης Επιφάνιος ανέλαβε νωρίς απαιτητικές θέσεις και έζησε δύσκολες καταστάσεις και σκληρές διαπραγματεύσεις, οπότε η εμπιστοσύνη των ιεραρχών που έλαβαν μέρος στη Σύνοδο δεν φαίνεται αδικαιολόγητη. Το γεγονός ότι είναι ελληνομαθής συνιστά ένα σημαντικό προσόν, ώστε να δύναται να αντιλαμβάνεται τις έγνοιες τόσο της ελληνόφωνης, όσο και της σλαβικής (φυσικά και της ρωσικής!) Ορθοδοξίας και να λειτουργεί γεφυροποιητικά.
Η ανάδειξη ενός στενού συνεργάτη του Μητροπολίτη Φιλάρετου θα αποθαρρύνει φυγόκεντρες δυνάμεις, οι οποίες τις τελευταίες ημέρες εκφράστηκαν ποικιλοτρόπως, ιδίως μάλιστα με τις πρόσφατες συνάξεις των αρχιερέων του λεγόμενου «Πατριαρχείου Κιέβου», των οποίων κεντρικά αιτήματα εν τέλει απορρίφθηκαν. Εκλογή ιεράρχη από άλλη δικαιοδοσία ενδεχομένως θα δυσκόλευε τη συγκράτησή τους στην κρίσιμη πρώτη φάση της νεοσύστατης Εκκλησίας. Ακόμα δεν έχουν ληφθεί αποφάσεις για πολύ σημαντικά πράγματα και η κατάσταση παραμένει ρευστή. Αν στο πλαίσιο της νέας Εκκλησίας οι ιεράρχες του πάλαι ποτέ «Πατριαρχείου Κιέβου» ανελάμβαναν το ρόλο συγκροτημένης αντιπολίτευσης, τα πρώτα βήματα θα ήταν πολύ δύσκολα. Ο κίνδυνος αυτός φαίνεται να αποσοβείται.
Η εκκλησιακή προέλευση του νέου Προκαθημένου φαίνεται ότι θα περιορίσει τη διεισδυτικότητά του στο χώρο της Εκκλησίας που υπάγεται στη Μόσχα και η οποία όχι απλώς διατηρεί καχυποψία, αλλά εκφράζει ανοιχτή πολεμική εναντίον του Μητροπολίτη Φιλάρετου και της δομής που αυτός επί 27 χρόνια ποίμαινε. Αυτό όμως που δυσχεραίνει η καταγωγή του θα αντισταθμιστεί από τη νιότη του. Με την εκλογή του Κιέβου Επιφανίου η Εκκλησία στην Ουκρανία γυρίζει σελίδα. Ένας ηλικιωμένος κληρικός, ο οποίος επικρίθηκε μέχρι σημείου δαιμονοποίησης, οδηγείται στην περισσότερο ή λιγότερο τιμητική αποστρατεία. Ένας νέος άνθρωπος δύναται να εμπνεύσει και να εκφράσει ακόμη και στο συμβολικό επίπεδο ένα εκκλησιαστικό όραμα για τον ουκρανικό λαό, αφήνοντας πίσω του το παρελθόν. Και νομίζω πως πρέπει να το κάνει, ώστε η νεότητά του να μην είναι μόνο ηλικιακή, αλλά πρωτίστως φρεσκάδα ιδεών και προσεγγίσεων. Επίσης νέος είναι και ο Πατριάρχης των Ουνιτών στην Ουκρανία. Τα πράγματα θα δείξουν πώς θα δομηθεί η σχέση των δύο Προκαθημένων στην πολύπαθη χώρα.
Στην προκειμένη περίπτωση πρέπει να επαινεθεί ιδιαιτέρως η στάση της περί τον πρώην Λβιβ Μακάριο δομής, η οποία έδειξε πνεύμα υπακοής στα κελεύσματα του Φαναρίου και πρόθυμης συνεργασίας. Εξέφρασε έναν ρεαλισμό ο οποίος την οδήγησε στην αποκατάσταση της κοινωνίας προς την κανονική Ορθοδοξία.
Απογοητευτική, όσο και αναμενόμενη, ήταν η στάση της υπό τον Μητροπολίτη Ονούφριο Εκκλησίας, η οποία απέτυχε να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων, παρά την πρόσφατη πατριαρχική νουθεσία. Με την όλη στάση της έχασε μία ιστορική ευκαιρία να καθορίσει την πορεία της Εκκλησίας στην Ουκρανία. Με δεδομένο τον αριθμό των ιεραρχών της, αν λάμβαναν μέρος, ενδεχομένως η Ενωτική Σύνοδος να εξέλεγε επί κεφαλής της τον Μητροπολίτη Ονούφριο (ο Οικουμενικός Πατριάρχης τού χορήγησε το δικαίωμα υποβολής υποψηφιότητας!), ο οποίος θα ελάμβανε κανονικώς τον τίτλο του Κιέβου, ο οποίος μέχρι σήμερα κατ᾽ οικονομίαν του αναγνωριζόταν. Εδώ και λίγες ώρες έχασε και αυτόν.
Η δυναμική που οπτικοποιήθηκε στην κοινή εμφάνιση του Προέδρου της Ουκρανίας με τον νεοεκλεγέντα Προκαθήμενο καθιστά σαφές ότι δομές που αρνήθηκαν τη Σύνοδο είναι καταδικασμένες στην περιθωριοποίηση. Σε συμβολικό, αλλά και πρακτικό επίπεδο, Ορθοδοξία στην Ουκρανία και για τους εν Ουκρανία σημαίνει πλέον Αυτοκέφαλη Εκκλησία. Χωρίς υποσημειώσεις και επιφυλάξεις θεμιτές για όσο οι υπό τους Μητροπολίτες Φιλάρετο και Μακάριο δεν ήταν σε κοινωνία με την κανονική Ορθοδοξία. Με την άρνησή τους να συμμετάσχουν στη Σύνοδο, οι ιεράρχες του Πατριαρχείου της Μόσχας έδωσαν στους αντιπάλους τους επιχειρήματα, παρουσιαζόμενοι στα μάτια του κόσμου ως υπονομευτές της εκκλησιαστικής ενότητας της Ουκρανίας και υποτασσόμενοι στα κελεύσματα της Μόσχας, η οποία συνεχίζει την εχθρική της δραστηριότητα στη χώρα. Από την άλλη όμως πλευρά, οφείλει να καταδικάσει κανείς κάθε πράξη πίεσης, βίας, ή δίωξης εναντίον ανθρώπων που επιλέγουν να μένουν πιστοί στο Πατριαρχείο της Ρωσίας. Ο Μητροπολίτης Επιφάνιος οφείλει ως ο εκκλησιαστικός ηγέτης της Ουκρανίας να επιμείνει, ιδίως έναντι της πολιτικής εξουσίας, η οποία υιοθετεί ενίοτε ακραία εθνικιστικούς τόνους, σε μία στάση όχι απλώς ανοχής, αλλά σεβασμού του Άλλου.
Οι προσδοκίες ότι ιεράρχες της δικαιοδοσίας της Μόσχας θα λάμβαναν μέρος στη Σύνοδο δεν εκπληρώθηκαν στο βαθμό που αρκετοί περίμεναν. Μόλις δύο, κατά τα φαινόμενα, συμμετείχαν. Προφανώς οι ανεύθυνες κραυγές από το «Πατριαρχείο Κιέβου» τις τελευταίες ημέρες αποθάρρυναν κάποιους, ενώ πολλοί βρίσκονται σε μία κατάσταση αβεβαιότητας, καθώς δεν φαίνεται να έχουν ακόμη παρθεί όλες οι αναγκαίες αποφάσεις για το μέλλον των υφιστάμενων επισκοπών. Δεν είναι όμως παράλογη η υπόθεση πως με την ομαλοποίηση της κατάστασης και το ξεκαθάρισμα εκκρεμοτήτων το ρεύμα προσχωρήσεων στη νέα Εκκλησία θα ενταθεί, ακόμη και μεταξύ των αρχιερέων.
Τα πρώτα βήματα της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας θα είναι δύσκολα. Ο νέος της Προκαθήμενος πρέπει να δείξει πνεύμα συμφιλίωσης, αρνούμενος κάθε επιθετική ρητορική. Επίσης, είναι λάθος να επιλεγεί στρατηγική έντασης με αναφορά, π.χ., στο ιδιοκτησιακό καθεστώς ναών ή σε ιερά με μεγάλη συμβολική σημασία, όπως οι Λαύρες. Η Εκκλησία στην Ουκρανία έλαβε την Αυτοκεφαλία της. Αυτό είχε ανάγκη και στην παρούσα φάση της φτάνει. Ο νέος Μητροπολίτης Κιέβου πρέπει να εργαστεί για την ενότητα και να τείνει χείρα φιλίας και αγάπης τόσο προς την Εκκλησία που υπάγεται στη δικαιοδοσία της Ρωσίας, όσο και στους άλλους Ορθόδοξους Προκαθημένους, με τα Ειρηνικά Γράμματα που θα να αποσταλούν.
Είναι βέβαιο ότι έχει ένα μεγάλο έργο μπροστά του. Είναι βέβαιο ότι θα ξεκινήσει σύντομα, αν δεν έχει αρχίσει κιόλας, μια συστηματική εκστρατεία αποδόμησής του. Από τις αμφιβολίες για την εγκυρότητα της χειροτονίας του μέχρι ό, τι μπορούν να επινοήσουν τα μαγειρεία των fakenews, είναι βέβαιο ότι ο Μητροπολίτης Επιφάνιος θα δυσφημιστεί. Είναι επίσης βέβαιο ότι κάποιοι Προκαθήμενοι δεν θα τον αποδεχθούν και δεν θα τον υποδεχτούν στην αρχή. Η διαδικασία της αποκατάστασης της ενότητας της Εκκλησίας στην Ουκρανία μπαίνει σε μία νέα, πολύ απαιτητική φάση. Πολλά θα κριθούν και στο διορθόδοξο επίπεδο.
Με δεδομένη την παρούσα κατάσταση, ο Μητροπολίτης Επιφάνιος πρέπει να έχει ως πρότυπό του τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Που θα πει: Να μη λυγίσει.
