Οἱ ἐμπειρικοί θεολόγοι καί οἱ στοχαζόμενοι διανοητές

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Βλέπω τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο θεολογοῦν οἱ ἐμπειρικοί θεολόγοι (οἱ ἅγιοι) καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο θεολογοῦν οἱ φιλοσοφοῦντες στοχαστές καί καταλαβαίνω τήν μεγάλη διαφορά μεταξύ τους. Ἐμπειρικοί θεολόγοι εἶναι οἱ θεόπτες ἅγιοι (Προφῆτες, Ἀπόστολοι, Ἅγιοι), ἐνῶ οἱ στοχαζόμενοι θεολόγοι εἶναι ὅσοι διανοοῦνται πάνω σέ δογματικά θέματα πού ἀναφέρονται στόν Θεό, τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, τούς Ἁγίους. Καί ἔτσι ὑφίσταται χαώδης ἡ διαφορά.

Θά ἀναφέρω δύο παραδείγματα, πού θά τό καταστήσω αὐτό ἐμφανές, καί ἀναφέρονται στόν τρόπο πού θεολόγησαν οἱ Πατέρες στήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο σέ ἀντίθεση μέ τόν φιλοσοφοῦντα Ἄρειο.

1. Ἐμπειρικοί θεολόγοι

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, ὁ Εὐαγγελιστής τῆς ἀγάπης, ὁ ἠγαπημένος μαθητής τοῦ Χριστοῦ, βρέθηκε στό ὄρος Θαβώρ, εἶδε τήν δόξα τοῦ Χριστοῦ, στήν συνέχεια τόν ἀκολούθησε στόν Γολγοθᾶ, τόν εἶδε Ἀναστάντα, ἔλαβε τό Ἅγιον Πνεῦμα τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς.

Στήν ἀρχή τοῦ Εὐαγγελίου του ὁμιλεῖ γιά τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι Θεός ἀληθινός. Γράφει: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν, καί Θεός ἦν ὁ Λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρός τόν Θεόν. πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καί χωρίς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδέ ἕν ὅ γέγονεν. ἐν αὐτῷ ζωή ἦν, καί ἡ ζωή ἦν τό φῶς τῶν ἀνθρώπων. καί τό φῶς ἐν τῇ σκοτία φαίνει, καί ἡ σκοτία αὐτό οὐ κατέλαβεν» (Ἰω. α΄, 1-5). Ἡ μαρτυρία του εἶναι σαφέστατη. Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὑπῆρχε πάντοτε ἑνωμένος μέ τόν Πατέρα Του καί εἶναι Θεός, ὅλα τά κτίσματα ἔγιναν δι’ αὐτοῦ καί αὐτός εἶναι ἡ ζωή καί τό Φῶς τῶν ἀνθρώπων. Ὁ Θεός Λόγος εἶναι Θεός καί ἀποκαλύπτεται στούς ἀνθρώπους ὡς Φῶς.

Συνεχίζει: «Ἦν τό φῶς τό ἀληθινόν, ὅ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον. ἐν τῷ κόσμω ἦν, καί ὁ κόσμος δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καί ὁ κόσμος αὐτόν οὐκ ἔγνω. εἰς τά ἴδια ἦλθε, καί οἱ ἴδιοι αὐτόν οὐ παρέλαβον. ὅσοι δέ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι» (Ἰω. α΄, 9-12).

Ὁ Θεός Λόγος εἶναι Φῶς καί φωτίζει τούς ἀνθρώπους. Γράφει στήν συνέχεια ὅτι ὁ Χριστός εἶναι Λόγος τοῦ Θεοῦ καί Φῶς, διότι ὁ ἴδιος εἶδε νά προχέεται ἀπό τόν Χριστό αὐτό τό θεῖο Φῶς, πού εἶναι Φῶς τῆς Θεότητος, καί ὅσοι ἑνώνονται μαζί του γίνονται τέκνα Θεοῦ. Προχωρεῖ: «Καί ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο καί ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν. καί ἐθεασάμεθα τήν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρά πατρός, πλήρης χάριτος καί ἀληθείας» (Ἰω. α΄, 14). Ὁ Θεός Λόγος πού ἦταν καί εἶναι πάντοτε ἑνωμένος μέ τόν Θεό Πατέρα ἐνηνθρώπησε καί εἴδαμε τήν δόξα Του, τό Φῶς τῆς θεότητός Του.

«Καί ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν, καί χάριν ἀντί χάριτος» (Ἰω. α΄, 16). Ἡ ἕνωση μέ τόν Θεό εἶναι Θεοπτία καί αὐτή ἡ ἕνωση δίδει στόν ἄνθρωπο Χάρη, θεία ἐνέργεια, καί εἶναι καί ἐκεῖνος κατά Χάρη Θεός. Ἄλλος μαθητής τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ἀπόστολος Πέτρος, ὁ ὁποῖος μαζί μέ τόν Ἀπόστολο καί Εὐαγγελιστή Ἰωάννη παρευρέθηκε στό μεγάλο γεγονός τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Χριστοῦ στό Ὄρος Θαβώρ βεβαιώνει ὅτι ἔγινε ἐπόπτης τῆς «μεγαλειότητος τοῦ Θεοῦ» καί αὐτό τό ἐμπειρικό γεγονός τό ἀντιπαραβάλλει στούς «σεσοφισμένους μύθους» τῶν φιλοσόφων. Γράφει:

«Οὐ γάρ σεσοφισμένοις μύθοις ἐξακολουθήσαντες ἐγνωρίσαμεν ὑμῖν τήν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δύναμιν καί παρουσίαν, ἀλλ᾿ ἐπόπται γενηθέντες τῆς ἐκείνου μεγαλειότητος. λαβών γάρ παρά Θεοῦ πατρός τιμήν καί δόξαν φωνῆς ἐνεχθείσης αὐτῷ τοιᾶσδε ὑπό τῆς μεγαλοπρεποῦς δόξης, οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, εἰς ὅν ἐγώ εὐδόκησα, καί ταύτην τήν φωνήν ἡμεῖς ἠκούσαμεν ἐξ οὐρανοῦ ἐνεχθεῖσαν, σύν αὐτῷ ὄντες ἐν τῷ ὄρει τῷ ἁγίῳ. καί ἔχομεν βεβαιότερον τόν προφητικόν λόγον, ᾧ καλῶς ποιεῖτε προσέχοντες ὡς λύχνῳ φαίνοντι ἐν αὐχμηρῷ τόπῳ, ἕως οὗ ἡμέρα διαυγάσῃ καί φωσφόρος ἀνατείλῃ ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν» (Β΄ Πέτρ. α΄, 16-19). Καί αὐτός ὁ ἀποστολικός λόγος προσδιορίζει ἀσφαλῶς τί εἶναι ἡ ὀρθόδοξη θεολογία, ἀφοῦ «ὑπό Πνεύματος Ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν ἅγιοι Θεοῦ ἄνθρωποι (Β΄ Πέτρ. α΄, 21).

2. Στοχαζόμενοι διανοητές

Αὐτή εἶναι ἡ ὀρθόδοξη ἐμπειρική θεολογία, ὅπως καταγράφηκε στό Σύμβολο τῆς Πίστεως: «Φῶς ἐκ φωτός, Θεός ἀληθινός, ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ».

Ἀντίθετα ἀπό τούς ἐμπειρικούς θεολόγους «θεολογοῦν» φιλοσοφικά οἱ στοχαζόμενοι θεολόγοι, ὅπως τό βλέπουμε στόν αἱρετικό Ἄρειο.

Ὁ Ἄρειος, ἀκολουθώντας φιλοσοφικές καί στοχαστικές ἀρχές, χωρίς νά ἔχη ἐμπειρία τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας, ὑποστήριζε ὅτι ὁ Υἱός ἐκτίσθη ἐν χρόνῳ «ἦν ποτε, ὅτε οὐκ ἦν», «ἦν μόνον ὁ Θεός (πατήρ) καί οὕπω ἦν ὁ Λόγος καί ἡ Σοφία. Εἶτα θελήσας ἡμᾶς δημιουργῆσαι, τότε δή πεποίηκεν ἕνα τινά καί ὠνόμασεν αὐτόν Λόγον καί Σοφίαν καί Υἱόν, ἵνα ἡμᾶς δημιουργήσῃ». «Οὐκ ἀεί ὁ Θεός πατήρ ἦν, ἀλλ’ ἦν ὅτε ὁ Θεός μόνος ἦν καί οὕπω πατήρ ἦν, ὕστερον δέ ἐπιγέγονε πατήρ». Μέ τούς λόγους αὐτούς ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τόν Θεόπτη Ἰωάννη τόν Θεολόγο ὅτι «ἐν ἀρχῆ ἦν ὁ Λόγος καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν καί Θεός ἦν ὁ Λόγος».

Ἀκόμη ὑποστήριζε: Ὁ Υἱός «οὐκ ἔστιν ὁ ἴδιος τῆς οὐσίας τοῦ Πατρός∙ κτίσμα γάρ ἐστι καί ποίημα, καί οὐκ ἔστιν ἀληθινός Θεός ὁ Χριστός, ἀλλά μετοχῇ καί αὐτός ἐθεοποιήθη». Ἐπίσης, ἔλεγε: «Ὁ Λόγος ἀλλότριος μέν καί ἀνόμοιος κατά πάντα τῆς τοῦ Πατρός οὐσίας καί ἰδιότητός ἐστιν, τῶν δέ γεννητῶν καί κτισμάτων ἴδιος καί εἷς αὐτῶν τυγχάνει... ξένος τε καί ἀλλότριος καί ἀπεσχοινισμένος ἐστίν ὁ Λόγος τῆς τοῦ Θεοῦ οὐσίας... ξένος δέ τοῦ Υἱοῦ κατ’ οὐσίαν ὁ Πατήρ, ὅτι ἄναρχος». Ἐδῶ εἰσέρχεται ἡ ἀριστοτελική φιλοσοφία περί τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ καί ὁ Λόγος ὡς ἑτερούσιος τοῦ Πατρός εἶναι κτίσμα.

Ἀκόμη, ἔλεγε ὅτι ὁ Υἱός «οὐκ ἔστιν ἄτρεπτος, ὡς ὁ Πατήρ, ἀλλά τρεπτός ἐστι φύσει, ὡς τά κτίσματα... τρεπτός καί ἀλλοιωτός τήν φύσιν». «Οὐκ οἶδε τόν Πατέρα ἀκριβῶς ὁ Υἱός, οὔτε ὁρᾶ ὁ Λόγος τόν Πατέρα τελείως, καί οὔτε συνιεῖ, οὔτε γινώσκει ἀκριβῶς ὁ Λόγος τόν Πατέρα... οὔτε ὁρᾶν οὔτε γινώσκειν τελείως καί ἀκριβῶς δύναται ὁ Υἱός τόν Πατέρα... καί γάρ αὐτοῦ τήν οὐσίαν οὐκ οἶδεν ὁ Υἱός ὡς ἐστιν... Ἄρρητός ἐστιν ὁ Πατήρ τῷ Υἱῷ... Ἀλλά καί αὐτός ὁ Υἱός τήν ἑαυτοῦ οὐσίαν οὐκ οἶδεν». Καί ἐδῶ ὁ Ἄρειος χρησιμοποιεῖ τήν φιλοσοφία περί τῆς τρεπτότητος, καί ὅτι ὁ Υἱός δέν γνωρίζει τήν οὐσία τοῦ Πατρός.

3. Οἱ προϋποθέσεις τῆς θεολόγησης

Ἀπό αὐτά τά παραδείγματα φαίνεται πῶς θεολογοῦν οἱ θεόπτες ἅγιοι καί πῶς θεολογοῦν οἱ φιλοσοφούμενοι-στοχαζόμενοι. Οἱ πρῶτοι (οἱ θεόπτες) πέρασαν μέσα ἀπό τήν κάθαρση («μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐτοί τόν Θεόν ὄψονται») καί ἔφθασαν στήν θεοπτία, εἶναι οἱ «πάσχοντες τά θεῖα καί οὐ διανοούμενοι» (Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς), οἱ δεύτεροι (στοχαζόμενοι) φιλοσοφοῦν, διανοούμενοι καί μή πάσχοντες τά θεῖα καί γίνονται αἱρετικοί.

Ἑπομένως, ἰσχύει ὁ ἀπαράβατος κανόνας ὅτι γιά νά θεολογήση κανείς χρειάζονται οἱ ἀπαραίτητες προϋποθέσεις. Τό θέμα εἶναι: Ἤ θά εἶναι κάποιος ἐμπειρικός θεολόγος ἤ θά ἀκολουθῆ τούς ἐμπειρικούς θεολόγους. Δέν ὑπάρχει ἄλλος τρόπος θεολογήσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἄν κάποιος θέλη νά στοχάζεται κατά τρόπο σχολαστικό ἤ προτεσταντικό ἤ φιλοσοφικό, νά τό γνωστοποιήση ἐξ ἀρχῆς γιά νά γνωρίζουν οἱ Ὀρθόδοξοι ὅτι εἶναι ἐκτός Ὀρθοδόξου παραδόσεως καί ἀκολουθεῖ τούς αἱρετικούς.