Ζαν-Φρανσουά Κολοσιμό στο «Βήμα»: «Ο δρόμος για την αμοιβαία αλληλοκατανόηση»

Διονύσης Σκλήρης | ΤΟ ΒΗΜΑ

Ο Ζαν-Φρανσουά Κολοσιμό, ιστορικός θρησκειών, δοκιμιογράφος και σκηνοθέτης διευθυντής του επιδραστικού ρωμαιοκαθολικού εκδοτικού οίκου Cerf με έδρα το Παρίσι, εξηγεί τη συμβολική αρχιτεκτονική του ταξιδιού του Πάπα Λέοντα στην Κωνσταντινούπολη, τη Νίκαια, την Άγκυρα και τον Λίβανο, τα πολλαπλά εκκλησιαστικά και γεωπολιτικά μηνύματα προς πολλούς αποδέκτες.

Ποιο είναι το νόημα της επιλογής του νέου Πάπα Λέοντα να διαλέξει ως πρώτο ταξίδι της παποσύνης του τη συνάντηση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη και τη μετάβαση σε Τουρκία και Λίβανο;

O ίδιος ο Πάπας Λέων έχει παραδεχτεί ότι η πλέον δύσκολη αποστολή του είναι το πώς θα υπηρετήσει την πλούσια κληρονομιά του Πάπα Φραγκίσκου στα διπλωματικά και γεωπολιτικά ζητήματα.

Ο Πάπας Λέων διαθέτει ένα σύνθετο προφίλ: Ως επικεφαλής του τάγματος των Αυγουστινιανών, αλλά και προσανατολισμένος στην ιεραποστολή, είναι ένας ηγέτης που αναμένεται να συνθέσει εξισορροπητικά την παράδοση και την καινοτομία. Είναι ταυτοχρόνως Βορειοαμερικανός ως πολίτης των ΗΠΑ, γεννημένος στο Σικάγο, και Λατινοαμερικανός λόγω της Περουβιανής υπηκοότητας που απέκτησε, αλλά και της εν μέρει Κρεολής καταγωγής του. Κι όμως, αυτός ο άνθρωπος του «Νέου Κόσμου» διάλεξε ως πρώτο του ταξίδι την Ανατολή, τους τόπους των ιστορικών απαρχών του χριστιανισμού!

Το ταξίδι διαθέτει μία περίπλοκη, αλλά σαφή συμβολική αρχιτεκτονική, περιλαμβάνοντας την Κωνσταντινούπολη, την Άγκυρα, τη Νίκαια, τη Βηρυτό και τον υπόλοιπο Λίβανο. Το κυριότερο μήνυμα είναι ασφαλώς η συνάντηση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο ως πρώτο ταξίδι του νέου Πάπα στο εξωτερικό. Ο Πάπας Λέων επιβεβαιώνει ότι το μέλλον του Χριστιανισμού βρίσκεται στον διάλογο ανάμεσα στους Ρωμαιοκαθολικούς και τους Ορθοδόξους.  Η συνάντηση συμπίπτει συμβολικώς με δύο επετείους:

1. Τα 1700 χρόνια από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια (325 μ.Χ.). Ως γνωστόν, οι πρώτες Οικουμενικές Σύνοδοι έλαβαν χώρα στη Μικρά Ασία, στον χώρο της «Νέας Ρώμης» που οραματίστηκε ο Μ. Κωνσταντίνος. Ο προκαθήμενος της «Πρεσβυτέρας Ρώμης» διαλέγει τώρα να καταξιώσει αυτόν τον ιστορικό πνευματικό κόσμο της «Νέας». Η Σύνοδος της Νικαίας φανέρωσε τη δύναμη και τη δημιουργικότητα της αρχέγονης Εκκλησίας· κατά μία έννοια, ο οικουμενικός της χαρακτήρας αποτελεί μία προτύπωση όλων των διεθνών διασκέψεων. Η Εκκλησία συγκάλεσε επισκόπους από τα πέρατα της αυτοκρατορίας, προκειμένου να διευκρινιστεί η πίστη και να εξασφαλιστεί μια οικουμενική συνοχή πάνω σε κοινές αξίες. Η Σύνοδος βεβαίωσε την εκκλησιαστική πίστη στην Αγία Τριάδα και την ενσάρκωση του Χριστού, δηλαδή τον πυρήνα όπου υπάρχει κοινωνία πίστης μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Ορθοδόξων, δημιουργώντας προσδοκίες για την αναζήτηση της ενότητας.

2. Η δεύτερη επέτειος αφορά στην εξηκονταετία από την άρση των αναθεμάτων μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Ορθοδόξων το 1965, ύστερα από την ιστορική συνάντησή του Πάπα Παύλου ΣΤ΄ και του Πατριάρχη Αθηναγόρα  την προηγούμενη χρονιά (1964) στο Όρος των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ. Ήρθησαν το 1965 τα αμοιβαία αναθέματα ανάμεσα στον Οικουμενικό Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο και τον καρδινάλιο Ουμβέρτο που σηματοδότησαν το Σχίσμα του 1054 που κοντεύει να καλύψει τη μία από τις δύο χιλιετίες του χριστιανισμού. Υπήρχε πρόσφατα η αίσθηση ότι επέκειτο μία νέα κοινή δήλωση ανάμεσα στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και τον Πάπα Φραγκίσκο, ανανεώνοντας αυτήν ανάμεσα στον Αθηναγόρα και τον Παύλο. Ο Πάπας Λέων κληρονόμησε αυτό το χρέος.

Η ουσία του ταξιδιού είναι, λοιπόν, αυτή, αλλά συνοδεύεται από μια πλειάδα πολλαπλών στόχων. Θα υπάρξει μετάβαση στην Άγκυρα και συνάντηση με τον Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο Πάπας Λέων θα συναντήσει επίσης τους καθολικούς της Ανατολής. Όμως, αν θέλετε, το σημαντικό είναι ότι ο Πάπας Λέων αναγνωρίζει ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι ο προνομιακός συνομιλητής του, είναι το «αφεντικό» της Ορθοδοξίας, αν μου επιτρέπεται να το θέσω κάπως λαϊκά, ή ο επιφορτισμένος με τη διακονία της ενότητας, αν το διατυπώσουμε με εκκλησιαστική γλώσσα.

Υπάρχει, όμως, και η επίσκεψη στον Λίβανο. Γιατί θέλησε ο Πάπας Λέων να την εντάξει σε ένα ενιαίο ταξίδι με την Κωνσταντινούπολη, την Άγκυρα και τη Νίκαια;

Ξέρετε, είναι τόσο λίγοι οι Χριστιανοί που έχουν παραμείνει στην Τουρκία σήμερα! To 1900 οι Χριστιανοί στη Μικρά Ασία μπορεί να έφταναν ακόμη και τα 5 εκατομμύρια, έως δηλαδή και το 25% του πληθυσμού. Σήμερα είναι κάτω από 0,5%. Βεβαίως, ο Πάπας θα συναντηθεί στην Τουρκία με εκπροσώπους όλων των χριστιανικών ομολογιών, συμπεριλαμβανομένων των Αρμενίων, που αποτελούν, όμως ελάχιστες μειονότητες.

Στον Λίβανο το κλίμα είναι εντελώς διαφορετικό. Ο Λίβανος είχε άλλωστε από τη δημιουργία του συλληφθεί ως η χριστιανική χώρα της εγγύς Ανατολής. Σήμερα, ο Λίβανος βρίσκεται στο επίκεντρο μιας παγκόσμιας κρίσης, η οποία, άλλωστε, επαναλαμβάνει στοιχεία της διαρκούς κρίσης του 20ού αιώνα· όλοι θυμόμαστε την 15ετία του λιβανέζικου εμφυλίου το 1975-1990. Τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά το 2019, ο Λίβανος βρίσκεται και πάλι σε δριμεία κρίση, ενίοτε σε παράλυση. Κι όμως. Πρόκειται για τη μοναδική χώρα στην Εγγύς Ανατολή που έχει Χριστιανό Πρόεδρο, τον Ζοζέφ Αούν, μέλος της Μαρωνιτικής Καθολικής Εκκλησίας. Πρόκειται για ένα άπαξ απαντώμενο σε μια περιοχή, όπου οι Χριστιανοί πέφτουν συχνά θύματα διακρίσεων ή και διώξεων, ενώ κατ’ ουσία αποτελούν το αναπόσπαστο κομμάτι μιας πολιτισμικής ποικιλομορφίας.

Το μήνυμα του Πάπα Λέοντος είναι και εδώ πολύ απλό: Είναι κρίσιμο οι Χριστιανοί να παραμείνουν στην Ανατολή! Και μάλιστα αυτό είναι σημαντικό για το καλό της ίδιας της Ανατολής! Οι Χριστιανοί είναι φορείς πολιτισμικής ετερότητας, αλλά και παράγοντας εκκοσμίκευσης. Συμβάλλουν στην απελευθέρωση του πολιτικού χώρου από τον θρησκευτικό χαρακτήρα με τον οποίο διαποτίζεται στην περιοχή. Λειτουργούν ως ανάχωμα στον φανατισμό.

Ως προς αυτό, οι χριστιανοί αποτελούν αντικειμενικούς συμμάχους και όσων μουσουλμάνων επιθυμούν ένα εκκοσμικευμένο πολίτευμα κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας. Εν συνόψει, λοιπόν, χρειαζόταν αυτό το ταξίδι σε μια χώρα, όπως ο Λίβανος, όπου α) οι χριστιανοί αποτελούν ακόμη ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, πάνω από το 1/3, β) η Προεδρεία της χώρας αποδίδεται σύμφωνα με το Σύνταγμα πάντα σε χριστιανό, γ) οι χριστιανοί διαδραματίζουν σημαντικό πολιτικό ρόλο και συγκριτικώς δεν έχουν αναγκαστεί σε μια μαζική «Έξοδο» που να συγκρίνεται με αυτήν των γειτονικών χωρών, παρά τη σημασία της μετανάστευσης και της λιβανέζικης διασποράς.

Βεβαίως, τα επίκαιρα διακυβεύματα είναι ο αφοπλισμός της οργάνωσης Χεζμπολάχ, η επιστροφή στη συνταγματική τάξη και μια ελπίδα εμπέδωσης της δημοκρατίας. Εν προκειμένω, η κομβική λεπτομέρεια είναι ότι ο Πάπας θα τελέσει τη Θεία Λειτουργία στο λιμάνι της Βηρυτού, όπου στις 4 Αυγούστου 2020 συνέβη η δραματική έκρηξη, λόγω εκρηκτικών υλικών που φυλάσσονταν υπό αμφιλεγόμενες συνθήκες. Εκατοντάδες πέθαναν, χιλιάδες τραυματίστηκαν, εκατοντάδες χιλιάδες έμειναν άστεγοι. Ο Λίβανος, όμως, επιζεί. Μια χώρα εξίσου μαρτυρική με τις γειτονικές της, φέρει σήμερα μια ελπίδα ειρήνης μεταξύ των κοινοτήτων, που φτάνουν τον αριθμό των 18 αναγνωρισμένων επισήμων θρησκευτικών ομολογιών. Μεταβαίνοντας από τη Νίκαια στη Βηρυτό, ο Πάπας Λέων θα συγκαταβεί από τον τόπο της συμβολικής ενότητας στην κάμινο του ιστορικού δράματος. Θα σταθεί στο μεταίχμιο των κοινοτικών εντάσεων. Θα απευθυνθεί εξίσου στον ελληνικό και τον αραβικό κόσμο.

Βεβαίως, η αποστολή του Πάπα είναι εκκλησιαστική. Ωστόσο, δεν θα είναι αδιάφορα τα συγκεκριμένα ιστορικά διλήμματα της κοινωνίας του Λιβάνου. Σήμερα η Χεζμπολάχ έχει αποκεφαλιστεί με τρόπο αρκετά βαθύ από το Ισραήλ. Υπάρχει πλέον μια κυρίαρχη τάση στον Λίβανο για προσανατολισμό προς έναν ισχυρότερο εθνικό στρατό, ο οποίος θα διεκδικούσε μονοπώλιο της ισχύος έναντι των πολιτοφυλακών, οπότε εντέλει και έναντι της Χεζμπολάχ.

Αναμένω ότι, αν και η προτεραιότητα του Πάπα Λέοντος θα είναι ποιμαντική, θα υπάρχει επίσης μία διάσταση διαθρησκειακού διαλόγου μεταξύ των κοινοτήτων, συμπεριλαμβανομένων και του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού, καθώς και μία επίδραση υπέρ της εμπέδωσης του κράτους δικαίου. Το γεγονός ότι οι πολιτοφυλακές έχουν πάρει την εξουσία από το κράτος αποτελεί ένα γενικό πρόβλημα στην Εγγύς Ανατολή,  τόσο στον Λίβανο, όσο και στη Συρία, το Ιράκ και τη Γάζα. Πολιτοφυλακές με θρησκευτική ή επαναστατική ιδεολογία εμποδίζουν την επιστροφή στο κράτος δικαίου. Προσδοκώ ότι ο Πάπας Λέων θα δώσει μαρτυρία περί ειρήνης, με συνέπεια την ενίσχυση εκείνων των πολιτικών θεσμών που αποτελούν παράγοντες καταλλαγής και όχι διαίρεσης.

Ας δούμε, όμως, και την πνευματική και λειτουργική διάσταση: Η επίσκεψη λαμβάνει χώρα στην αρχή της νηστείας με την οποία προετοιμαζόμαστε για τα Χριστούγεννα, δηλαδή για την εορτή όπου το «φως έλαμψε εξ Ανατολών». Η βυζαντινή υμνογραφία, αλλά και η ελληνική ποίηση εκφράζουν ιδιαιτέρως ότι ο Χριστός είναι ο «νοητός ήλιος της δικαιοσύνης», κατά μία χριστιανική ερμηνεία του Πλάτωνα που φτάνει μέχρι και τον Οδυσσέα Ελύτη, και ο ήλιος αυτός ορθρίζει στην Ανατολή. Ο Πάπας Λέων δείχνει, λοιπόν, στους Ρωμαιοκαθολικούς τον δρόμο επιστροφής στην Ανατολή, για να προετοιμαστούν για τη δεξίωση αυτού του πνευματικού ήλιου.

Η επίσκεψη του Πάπα στον Λίβανο θα φέρει, λοιπόν, μηνύματα και για όσα συμβαίνουν στην ευρύτερη Εγγύς Ανατολή;

Ο Λίβανος αποτελεί ένα αρχετυπικό παράδειγμα κοινοτικής διαίρεσης, οπότε ένα μήνυμα διακοινοτικής συμφιλίωσης μπορεί να έχει και άλλους αποδέκτες. Σκέφτομαι λ.χ. τους λεγόμενους «Αγίους Τόπους», όπου κατ’ εξοχήν οι χριστιανοί δεν έχουν την πολυτέλεια της διαίρεσης, αλλά χρειάζονται ενότητα στη μαρτυρία τους. Αλλά επίσης υπάρχει έντονος διχασμός μέσα στην παλαιστινιακή κοινωνία εν γένει, όπως και μέσα στην ισραηλινή. Ως προς το γεωπολιτικό μέρος, η στάση της διπλωματίας του Βατικανού είναι εν προκειμένω σταθερή και βασίζεται στη λύση των δύο κρατών με διεθνοποίηση της Ιερουσαλήμ.

Έντονος διχασμός υπάρχει και στη συριακή και την ιρακινή κοινωνία. Οι διχασμοί στις κοινωνίες της περιοχής είναι κατ’ αρχήν ανάμεσα στους πιο εκκοσμικευμένους και στους πιο θρησκευόμενους πολίτες. Αλλά μετά υπάρχουν ισχυρές διαιρέσεις μεταξύ των θρησκευτικών ομολογιών. Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά ενδοχριστιανικό, αφού η διαίρεση ανάμεσα στους σουνίτες και τους σιίτες εντός του Ισλάμ είναι εξίσου ισχυρή.

Σημειωτέον ότι το Βατικανό έχει αναπτύξει έναν έντονο διάλογο με τον σιιτισμό λιγότερο του Ιράν και πολύ περισσότερο του νοτίου Ιράκ, που εκπροσωπείται από τον Αγιατολάχ Αλί αλ-Σιστανί, λ.χ. με την επίσκεψη του Πάπα Φραγκίσκου στη Νατζάφ στις 6 Μαρτίου 2021. Πρόκειται για ένα ιρακινό μοντέλο σιιτισμού, που σε αντίθεση με το ιρανικό, θεωρεί ότι δεν πρέπει να συγχέεται η κοσμική σφαίρα με τη θρησκευτική. Θεωρώ ότι με το ταξίδι αυτό ο Πάπας Λέων ακολουθεί σαφώς τα βήματα του Πάπα Φραγκίσκου τόσο ως προς την προώθηση της ενότητας με τους Ορθοδόξους όσο και ως προς την ποιμαντική και διπλωματία στην Εγγύς Ανατολή. Ο Πάπας Φραγκίσκος είχε έρθει κοντά στην Ελλάδα και λόγω του προσφυγικού προβλήματος και είχε βρει μια κοινότητα προβληματισμού.

Παρόμοια στάση υπάρχει και ως προς τη στάση συμφιλίωσης με την Κίνα και την έμφαση στην Ασία, που αποτελεί το μέλλον του ρωμαιοκαθολικισμού. Και εκεί το ζήτημα της δημοκρατίας είναι κρίσιμο, καθώς σύμφωνα με τους δείκτες ο χριστιανισμός, τόσο ο ορθόδοξος όσο και ο καθολικός, αναπτύσσεται κυρίως στις ασιατικές χώρες με δημοκρατία, όπως λ.χ. στη Νότια Κορέα. Το δίδαγμα του 21ου αιώνα είναι ότι η μοίρα του χριστιανισμού είναι αξεδιάλυτα ενωμένη με τη μοίρα της δημοκρατίας. Όπου προχωρά ο χριστιανισμός δημιουργείται ένα ήθος σεβασμού του ανθρωπίνου προσώπου που λειτουργεί ως ηθικό υπόβαθρο της δημοκρατίας.

Όπου, αντιστρόφως, ο χριστιανισμός διώκεται, η δημοκρατία υποχωρεί. Ο θεμελιώδης αγώνας σήμερα είναι η αξιοπρέπεια του κάθε ανθρωπίνου προσώπου και των δικαιωμάτων του. Στην εποχή μας πρόκειται για πολιτικές διεκδικήσεις, αλλά οι πνευματικές τους ρίζες εντοπίζονται στο μήνυμα του Ευαγγελίου και στον λεγόμενο «ουνιβερσαλισμό» του αποστόλου Παύλου, δηλαδή στο όραμα μιας ενιαίας ανθρωπότητας όπου κάθε πρόσωπο έχει την ίδια αξία χωρίς διακρίσεις. Για τον λόγο αυτό, η επίσκεψη του Πάπα Λέοντος στον Λίβανο σχετίζεται με τη διάσωση των χριστιανών ως φορέων της δημοκρατίας, αλλά και με έναν διαθρησκειακό διάλογο που θα εξάρει την αξιοπρέπεια του προσώπου εντός κάθε θρησκευτικής παράδοσης ως ηθική προϋπόθεση για την πολιτική δημοκρατία.

Τελικά πιστεύετε ότι η ενότητα Καθολικών και Ορθοδόξων είναι ένα εφικτό όραμα;

Μπορούμε να διδαχθούμε από λάθη του παρελθόντος. Το 1274 και το 1439 συνέβησαν δύο ενώσεις Καθολικών και Ορθοδόξων στην εποχή της κρίσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι οποίες μακροπρόθεσμα απέτυχαν. Δύο πράγματα πρέπει να αποφευχθούν: Πρώτον, μία επιβεβλημένη ένωση «από τα πάνω» για πολιτικές σκοπιμότητες. Και, δεύτερον, η ένωση μίας μόνο Ορθόδοξης Εκκλησίας με τους Καθολικούς με αδιαφορία για το τι θα κάνουν οι άλλες.

Αν έχουμε αυτά τα κριτήρια κατά νου, θα αποφύγουμε λανθασμένες παροδικές ενώσεις, σαν αυτές του παρελθόντος. Ο αγώνας του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την ενότητα όλων των χριστιανών είναι ταυτοχρόνως ένας αγώνας για την ενότητα όλων των Ορθοδόξων. Η ενότητα σημαίνει ταυτοχρόνως τον σεβασμό των τοπικών κοινοτήτων. Αυτό πιστεύουμε ότι είναι η ενότητα του Αγίου Πνεύματος που σέβεται την ιδιαιτερότητα κάθε προσώπου και κάθε πολιτισμού και δεν προχωρά μέσω εξαναγκασμού, πολιτικού ή άλλου. Το εγχείρημα της ενότητας είναι πολύπλευρο μέσα από τις συναντήσεις του Πάπα με τους Ορθόδοξους Πατριάρχες και Προκαθημένους, μέσα από τους διαλόγους επισκόπων και θεολόγων, αλλά οπωσδήποτε και «από τα κάτω» μέσα από ζυμώσεις μεταξύ των απλών πιστών.

Το τελευταίο αποτελεί ένα πολύ έντονο βίωμα στη λεγόμενη «διασπορά». Λ.χ. οι Ρωμαιοκαθολικοί οργανικά επηρεάστηκαν από τη λειτουργική ζωή των Ορθοδόξων, από την εικονογραφία, χωρίς να το παραγγείλει κανείς. Πεδίο της ενότητας είναι κατ’ εξοχήν τα έργα αγάπης και κοινωνικής βοήθειας. Εδώ μάλλον οι Καθολικοί υπερτερούν και οι Ορθόδοξοι ακολουθούν ένα καλό παράδειγμα. Η μαθητεία είναι αμοιβαία.

Η επιλογή του Πάπα Λέοντος για το πρώτο ταξίδι στη Νίκαια και την Ανατολή δείχνει την αναγκαιότητα της κοινής μαρτυρίας ενώπιον κρίσεων και ιστορικών δραμάτων που επίσης μας αφορούν όλους. Και αυτός είναι ο δρόμος για την αμοιβαία αλληλοκατανόηση με την ελπίδα κάποια μέρα, όταν, κατά την πίστη μας, ο Θεός το θελήσει, να επέλθει και η αμοιβαία αλληλοαναγνώριση.