Τρία νεότερα σχόλια για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Ουκρανίας

Σχολιάζει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΛΑΝΤΗΣ

I: Η δήλωση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ρωσίας (14.09.2018)

Η δήλωση που υιοθέτησε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ρωσίας (14.09.2018) έχει λειτουργία απομυθευτική, έστω και αν αυτό δεν ήταν στις προθέσεις των συντακτών της. Με αυτήν καταπίπτει ο μύθος των αδιάσειστων στοιχείων που, δήθεν, αν αποκαλυφθούν, θα τεκμηριωθεί περίτρανα η επί του Κιέβου μοσχοβιτική δικαιοδοσία και θα καταρρεύσουν σαν τραπουλόχαρτα οι αξιώσεις της Κωνσταντινουπόλεως. Σε μία αποφασιστική συνοδική ώρα η ρωσική ιεραρχία ουδέν στοιχείο με εκκλησιολογική και κανονική σημασία κατέθεσε, αντιπαρερχόμενη, μεταξύ άλλων, τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις της Αυτοκεφαλίας της Μόσχας (αναγνώριση του πρωτείου του Κωνσταντινουπόλεως), όσο και την υποχρέωση μνημόνευσης του Οικουμενικού Πατριάρχη από τον Μητροπολίτη Κιέβου, ως εγγυητή της ευχαριστίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας (Πατριάρχης Δοσίθεος, 1686). Τα περιστατικά που απαριθμεί για τη στήριξη των θέσεών της δεν αποτελούν παρά καταγραφή αντικανονικών πράξεων. Η επανάληψη της αντικανονικότητας, η οποία επενδύει στην ανοχή που εν οικονομία ασκεί η εκκλησιαστική αρχή, δεν καθιστά την ανωμαλία κατάσταση ομαλότητας.

Παράλληλα, καταπίπτει ο μύθος της θεολογικής εγκράτειας και πνευματικότητας που δήθεν χαρακτηρίζει υπερπλεοναστικά τη Ρωσική Εκκλησία, όπως υποστηρίζουν, ουχί ανιδιοτελώς, διάφοροι εν Ελλάδι κληρικοί και λαϊκοί. Το κείμενο χαρακτηρίζεται από έλλειψη θεολογικών επιχειρημάτων, η οποία εκπλήσσει (ας παρατηρήσει κανείς πώς αντιμετωπίζεται το εκκλησιολογικά κεντρικό ζήτημα του Αυτοκεφάλου σε αυτό, λες και όλα είναι απλώς καρποί της συγκυρίας). Την αδυναμία αυτή των θέσεων στο συγκεκριμένο ζήτημα της Ουκρανίας (αλήθεια, πόσες φορές αναφέρεται απλώς το ουκρανικό ποίμνιο και οι έγνοιες του στην εκτενή αυτή δήλωση;) επιχειρούν οι ιεράρχες να αντισταθμίσουν με μία ανιστορική απαρίθμηση όλων των υποτιθέμενων δεινών που έχουν υποστεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, δίνοντας πολύ υλικό στους μελετητές που ασχολούνται με τους μηχανισμούς συγκρότησης αφηγήσεων για το παρελθόν και για τη στοχοθεσία τους. Διαβάζοντας τις δηλώσεις αρχιερέων της Ρωσικής Εκκλησίας στο πλαίσιο της απόφασης αυτής (π.χ. Βολοκολάμσκ Ιλαρίων και Κιέβου Ονούφριος) εκπλήσσεται κανείς από τη γλώσσα τους και αναρωτιέται για το πού βρίσκεται η αρχοντιά, η ομορφιά, η ανωτερότητα της ρωσικής πνευματικής παράδοσης, αναζητώντας απεγνωσμένα τους ακόμη μύστες της, που μάλλον δεν είναι πολλοί στα ανώτατα ιεραρχικά κλιμάκια.

II: Η Ουκρανία, η αυτοκεφαλία και η εκκλησιολογία

Στην περίπτωση της Ουκρανίας αντιπαρατίθενται δύο εκκλησιολογίες: Η παραδοσιακά ορθόδοξη, αυτή του πρωτείου της τιμής (της τιμής, όχι της διακόσμησης) και η κατά βάσιν εθνικιστική αλλοτρίωσή της που ακούει στο όνομα αυτοκεφαλισμός. Η αυτοκεφαλία προϋποθέτει την πρωτόθρονη Εκκλησία ως αρχή που την απονέμει και κατά περίπτωση αίρει στο πλαίσιο της οργανικής ενότητας του εκκλησιακού σώματος, το οποίο δεν είναι απλώς άθροισμα μελών, αλλά έχει αναγνωρίσιμη κεφαλή. Ο αυτοκεφαλισμός είναι η εκκλησιολογική νομιμοποίηση των παράλληλων μονολόγων των Εκκλησιών, συνήθως στο όνομα συγκεκριμένων εθνικιστικών σκοπιμοτήτων. Όχι τυχαία εκπορεύεται από κύκλους που συστηματικά υπονομεύουν το πρωτείο της Εκκλησίας της Νέας Ρώμης. Ουσιαστικά προπαγανδίζει όχι απλώς την αυτοτέλεια, αλλά την απολελυμένη ύπαρξη των Εκκλησιών. Η καθεμία ακολουθεί το δρόμο της αρνούμενη την ουσιαστική κοινωνία με τις άλλες, αλλά και την πράξη της υπακοής έναντι μίας αρχής συντονιστικής του Σώματος, δηλαδή της κεφαλής. Το Σώμα τεμαχίζεται σε μέλη που προχωρούν παράλληλα νομίζοντας πως είναι όλα κεφαλές. Τη θεωρία του αυτοκεφαλισμού προκρίνουν κυρίως θεολόγοι του Πατριαρχείου της Μόσχας, ώστε να αρνηθούν κάθε έννοια πρωτείου στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Ένα τέτοιο μοντέλο εκφυλίζει την Ορθοδοξία σε μία προτεσταντίζουσα συνομοσπονδία Εκκλησιών. Λάθη που οι προτεστάντες σήμερα διορθώνουν, θέλουν κάποιοι να τα διαπράξουν στο όνομα της αυθεντικότητας της Ορθοδοξίας. Ο αυτοκεφαλισμός συνιστά ένα μοντέλο απολύτως ουτοπικό, διότι προπαγανδίζει έναν εκκλησιολογικό αυτισμό, ο οποίος όμως αποτελεί αντίφαση εν τοις όροις. Οι υποστηρικτές του γνωρίζουν ότι είναι ανεφάρμοστος. Στην ουσία έχουμε να κάνουμε με ένα μοντέλο που κρύβει πολλή υποκρισία. Οι εν Ρωσία θιασώτες του δεν είχαν κανένα πρόβλημα με την κραυγαλέα ανάμειξη, φερ᾽ ειπείν, του Πατριαρχείου Μόσχας στην προ ετών κρίση της Εκκλησίας Τσεχίας και Σλοβακίας. Ο αυτοκεφαλισμός ισχυρίζεται ότι θέλει να δημοκρατικοποιήσει και να φιλελευθεροποιήσει την Εκκλησία, οι υποστηρικτές του όμως τον θεωρούν υπόρρητα ως ένα μεταβατικό μοντέλο, αποσκοπώντας μακροπρόθεσμα στην κατάληψη μιας εξουσίας που τώρα αποκηρύσσουν. Στην περίπτωση του αυτοκεφαλισμού το αυτοκέφαλο, παραμένοντας ακοινώνητα ιδιοκέφαλο, εκφυλίζεται σε κακοκέφαλο. Η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, ως αποκλειστική χορηγός του αυτοκεφάλου και φύλακας της ενότητας, έχει γνώση. Σε πείσμα των υβριστών της.

III: Η αυτοκεφαλία και ο λαός της Ουκρανίας

Από τις αντιδράσεις του Πατριαρχείου Μόσχας και των υποστηρικτών του στη δρομολογημένη χορήγηση αυτοκεφαλίας στην Εκκλησία της Ουκρανίας απουσιάζουν όχι μόνο ο σεβασμός, αλλά συχνά ακόμη και η απλή αναφορά στο λαό της πολύπαθης αυτής χώρας, τις έγνοιες και τις ελπίδες του. Αναλυτές της διένεξης των Ρώσων με το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανάγουν μονοσήμαντα, και πολλές φορές με καφενειακή προχειρότητα, τη διαμάχη στη γεωπολιτική, μιλώντας μόνο για Έλληνες, Αμερικανούς και Ρώσους, προσπερνώντας ειρωνικά τον ισχυρισμό πως στη συγκεκριμένη περίπτωση υφίσταται ένα σοβαρό όχι μόνο εκκλησιολογικό, αλλά και ποιμαντικό πρόβλημα, το οποίο η Μόσχα απέτυχε επί δεκαετίες να λύσει. Θεωρήσεις που δίνουν την ψευδαίσθηση ομόνοιας μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών εθελοτυφλούν μπροστά στη γεμάτη εντάσεις ιστορία των δύο λαών, η οποία δεν συντελεί στην οικοδόμηση της αναγκαίας εμπιστοσύνης που αποτελεί τη βάση μιας εκκλησιακής κοινότητας. Γνωρίζω ότι το επιχείρημα εύκολα εκφυλίζεται, πώς όμως να πείσει κανείς ένα λαό να συνεχίσει να υπάγεται εκκλησιαστικά σε μία δομή η οποία ελέγχεται πλήρως από μία χώρα εχθρική, η οποία μάλιστα πριν λίγα χρόνια βίαια τραυμάτισε την εθνική του κυριαρχία;

Χρόνια τώρα η ρωσική προπαγάνδα (δυστυχώς, και πολλοί Έλληνες αναμεταδότες της) συκοφαντούν τον ουκρανικό λαό ως νεοναζί. Τον λοιδορούν για τον υποτιθέμενα υπερτροφικό εθνικισμό του και εν γένει τον δαιμονοποιούν, θεωρώντας σχεδόν φυσική την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία ή τη δράση Ρώσων αυτονομιστών στην Ανατολική Ουκρανία. Υπερασπιζόμενοι την πατρίδα τους και αγωνιζόμενοι να συγκροτήσουν μία ισχυρή ταυτότητα στο μετασοβιετικό κόσμο, οι Ουκρανοί καθυβρίζονται από δυνάμεις που παρουσιάζονται ως θιασώτριες της ειρήνης, της αυθεντικότητας της Ορθοδοξίας και της κανονικής τάξης της Εκκλησίας, έστω κι αν άλλα δείχνουν τα έργα τους. Συγκλονίζει μάλιστα η κυνική θέση που ζητάει από τους Ουκρανούς είτε να ενταχθούν στην υπό το Πατριαρχείο Μόσχας Ουκρανική Εκκλησία είτε να πεθάνουν στο σχίσμα. Το ότι εκατομμύρια ανθρώπων καταδικάζονται στην ακοινωνησία με την όχι απλώς μη ρεαλιστική, αλλά αφιλάνθρωπη και προκλητική τούτη στάση, δεν φαίνεται να συγκινεί τους όψιμους κήρυκες των ρωσικών εκκλησιαστικών δικαίων, τα οποία, άλλωστε, δεν υφίστανται. Χορηγώντας αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της Ουκρανίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο προβαίνει σε μία πράξη σεβασμού προς ένα συκοφαντούμενο, λοιδωρούμενο λαό και θεραπεύει με διάκριση και ποιμαντική σύνεση ένα μεγάλο σχίσμα, επιτρέποντας σε μία σημαντική πνευματική παράδοση να επανενταχθεί στην κανονική Ορθοδοξία. Διότι και τούτο είναι λυπηρό: Μπροστά στο άγχος να μη φύγουν οι Ρώσοι (που, και αν φύγουν, θα φύγουν από επιλογή τους και αργά ή γρήγορα θα επιστρέψουν, αν δεν θέλουν οι ίδιοι να εξελιχθούν από κανονική Εκκλησία σε σχισματική δομή), ξεχνάμε αυτούς που έρχονται, λησμονούμε ότι μία ακόμη σπουδαία φωνή θα ακούγεται με θεσμική αξιοπρέπεια στην ορθόδοξη οικογένεια.

Σημείωση: Ευχαριστώ πολύ τον π. Παναγιώτη Καποδίστρια για την πρότασή του να αναδημοσιεύσει στο ιστολόγιό του σχόλιά μου, τα οποία αναρτώ στο διαδίκτυο, ώστε να δοκιμαστούν στη συζήτηση (βλ. και ΕΔΩ). Κάποια στιγμή θα ήθελα να επεξεργαστώ αυτό το υλικό, ώστε να προκύψει μία τουλάχιστον πιο απαιτητική δημοσίευση. Δεν επιθυμώ όμως να περιμένω ιδιοτελώς να κατακαθίσει η σκόνη. Στις ιστορικές στιγμές καλούμαστε να καταθέτουμε έγκαιρα τον όποιο οβολό μας.

Γ. Β.