Ομιλία / Εισήγηση τού ΤΙΜΟΥ ΣΤΡΑΒΟΠΟΔΗ,
Kοινωνιολόγου – Eπιστημονικού Yπεύθυνου του Κέντρου Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας Ζακύνθου «Η Στοργή»
(Μορφωτικό Κέντρο Ενορίας Μπανάτου ΑΛΗΘΩΣ,
Ζάκυνθος 16 Οκτωβρίου 2011)
Ζάκυνθος 16 Οκτωβρίου 2011)
Κοινωνικοποίηση
Η κοινωνικοποίηση είναι μια διαδικασία, όπου τα άτομα προετοιμάζονται να ενταχθούν και να συμμετάσχουν στην κοινωνία. Βασίζεται στην ικανότητα των ανθρώπων να διδάσκουν και να μαθαίνουν. Η μάθηση αυτή πραγματοποιείται μόνο στο πλαίσιο της κοινωνικής συμβίωσης και γι’ αυτό τον λόγο είναι κοινωνική. Tο περιεχόμενό της και οι τρόποι με τους οποίους διεξάγεται, ποικίλουν από κοινωνία σε κοινωνία και από πολιτισμό σε πολιτισμό.
Η κοινωνική μάθηση αρχίζει μέσα στην οικογένεια από την στιγμή της γέννησης των ατόμων και συνεχίζεται εφ’ όρου ζωής. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, άμεσες και έμμεσες υποδείξεις, συμβουλές, προτροπές, οδηγίες, παραδείγματα και πρότυπα συμπεριφοράς.
Η κοινωνία μέσω των μηχανισμών πίεσης που διαθέτει, επιβάλλει ορισμένα από τα επιθυμητά πρότυπα συμπεριφοράς στα μέλη της. Τα άτομα αναγκάζονται σε μεγάλο βαθμό από τη κοινωνία να τα υιοθετήσουν και να τα εφαρμόσουν. Κάθε άτομο μέλος μιας κοινωνίας συμμετέχει ενεργά στη συγκρότηση και στην ανάπτυξη της δικής του μοναδικής προσωπικότητας μέσα από τις εμπειρίες του και τα βιώματά του. Επηρεάζεται από τις άμεσες συνθήκες του άμεσου περιβάλλοντός του και τις επηρεάζει με τη δράση του. Επιλέγει ώς ένα βαθμό τους κανόνες που θα υιοθετήσει, αλλά, και τις ικανότητες που θα αναπτύξει και τις γνώσεις που θα αποκτήσει, μεταξύ αυτών που θα προσφέρει η κοινωνία.
Για να διατηρείται μια κοινωνία, οφείλει να επιλύει με διαρκή τρόπο τα προβλήματά της. Όμως, η επίλυση των προβλημάτων αυτών είναι ανέφικτη χωρίς την οργάνωση της συλλογικής και της ατομικής ζωής.
Η δημιουργία της κοινωνικής οργάνωσης και η αναπαραγωγή της εκ μέρους των ατόμων και των ομάδων δημιουργεί ορισμένες σταθερές συμπεριφορές. Η σχετική σταθερότητα των συμπεριφορών αυτών εξασφαλίζεται μέσω της κατανομής των ατόμων στις διάφορες κοινωνικές θέσεις και κοινωνικούς ρόλους.
Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς κοινωνικές αξίες, χωρίς τη δημιουργία, τη μεταβίβαση και το σεβασμό εκ μέρους των ατόμων, ορισμένων κοινωνικών κανόνων και προτύπων συμπεριφοράς.
Ο ρόλος της κοινωνικοποίησης είναι καθοριστικός. Επίσης η κοινωνικοποίηση έχει διαλεκτικό χαρακτήρα, αφού άτομο και κοινωνία αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοκαθορίζονται. Το άτομο προσπαθεί να επωφεληθεί από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, από την ευκαιρία που του παρέχει να αποκτήσει γνώσεις, να αναπτύξει την προσωπικότητά του, να μεταβάλει την κοινωνική του θέση και να ανέλθει κοινωνικά..
Επίσης η κοινωνικοποίηση των ατόμων είναι διαρκής. Ενώ είναι έντονη κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας των ατόμων, συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους ώς το θάνατο. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της τρίτης ηλικίας, το άτομο καλείται να κοινωνικοποιηθεί, μέσω π.χ. της αναθεώρησης αξιών, εκμάθησης νέων ρόλων και τρόπων σκέψης.
Προσωπικότητα
Η προσωπικότητα είναι το σύνολο των ψυχικών κυρίως γνωρισμάτων κάθε ατόμου, που βρίσκονται σε ενιαία αλληλοσύνδεση μέσα στο ίδιο το άτομο. Είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία της συμπεριφοράς και ο τρόπος σκέψης που καθορίζουν το κατά πόσο ένα άτομο έχει προσαρμοστεί στο περιβάλλον. Τέτοια χαρακτηριστικά εννοούμε τη σταθερότητα στη συμπεριφορά, δηλαδή κάποια τάση να ενεργεί και να σκέφτεται το άτομο με συγκεκριμένο τρόπο, άσχετα με την κατάσταση που βρίσκεται, δηλαδή με ένα τρόπο που μας επιτρέπει να προβλέψουμε το πώς θα φερθεί σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Η προσωπικότητα του ατόμου είναι ένα στοιχείο που εξετάζεται σε σχέση με το περιβάλλον (δηλαδή την κοινωνία) και την προσαρμογή του ατόμου σε αυτό.
Πολλές από τις ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν μορφή ομαδική: Η οικογένεια λειτουργεί ως ομάδα ομηλίκων ή ομάδα συνεργατών κ.λ.π. Οι άνθρωποι σχηματίζουν ομάδες, για να εκτελέσουν κάποια εργασία, να παίξουν κάποιο παιχνίδι ή και να ικανοποιήσουν ορισμένες κοινωνικές ανάγκες τους. Η ομάδα μπορεί να οριστεί ως ένα σύνολο ατόμων, που επιδιώκουν κάποιο κοινό σκοπό, παρουσιάζουν κοινά σημεία συμπεριφοράς και νοοτροπίας και συνείδηση της ιδιαίτερης υπόστασής τους ως συνόλου, που ξεχωρίζει από τα άλλα σύνολα.
Μικρή ομάδα εννοούμε ένα μικρό αριθμό ατόμων, που γνωρίζονται μεταξύ τους και έχουν άμεσες σχέσεις. Τέτοιες ομάδες είναι η οικογένεια, οι φίλοι η αθλητική ομάδα κ.λ.π.
Οι μεγάλες ομάδες είναι μεγαλύτερα σύνολα ατόμων με πολύ πιο περίπλοκη δομή από αυτή των μικρών ομάδων (π.χ. μεγάλες οργανώσεις, συμμαχίες , έθνη, επιχειρήσεις κλπ. Στις μεγάλες ομάδες οι σχέσεις ανάμεσα στα άτομα – μέλη είναι απρόσωπες και συχνά συνθλίβονται.
Ο φόβος τού να είσαι διαφορετικός
Ο φόβος τού να είσαι διαφορετικός από τους άλλους είναι μια αιτία, που εξηγεί την τάση για συμμόρφωση. Πόσο διαφορετικός από τους συγχωριανούς του τολμά να είναι κανείς; Πόσο διαφορετικός τολμά να είναι κανείς από τα μέλη της ομάδας του, της παράταξής του, του συλλόγου του, των συμφοιτητών του κλπ.
Ο φόβος του εξοστρακισμού στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ισχυρή απειλή γι’ αυτούς που η συμπεριφορά τους ήταν προκλητική για τα ήθη της πολιτείας. Ακόμη και στα πειράματα με ομάδες φοιτητών, που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, υπάρχει φόβος ότι, αν εκφράσουν μια διαφορετική γνώμη, οι άλλοι θα τους περιγελάσουν, θα τους περιφρονήσουν, θα τους απορρίψουν, θα τους αγνοήσουν κ.λ.π.
Το κοινωνικά επιθυμητό
Το κοινωνικά επιθυμητό είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζει τη συμμόρφωση. Δηλαδή υπάρχουν άτομα, που επιθυμούν να έχουν καλές σχέσεις με όλους, να είναι αρεστοί σε όλους. Επίσης προσπαθούν να συμπεριφέρονται με ένα τρόπο που να είναι πάντα κοινωνικά επιθυμητός. Άλλοι όμως ενδιαφέρονται λιγότερο για το αν η συμπεριφορά ή η γνώμη τους είναι αποδεκτή από τους άλλους ή από την κοινωνία, επομένως δεν συμμορφώνονται εύκολα.
Η εμπιστοσύνη
Ο καθένας ανήκει σε μια τουλάχιστον ομάδα, που ικανοποιεί ορισμένες ανάγκες του κι επομένως αισθάνεται ευχάριστα, που συμμερίζεται τις ίδιες ιδέες τις ίδιες αξίες, στάσεις και ενδιαφέροντα. Όσο μεγαλύτερη εμπιστοσύνη έχει κανείς στην ομάδα του, τόσο μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση υπάρχει μεταξύ των μελών της ομάδας, τόσο περισσότερο συνοχή υπάρχει στην ομάδα και τόσο περισσότερο συμμορφώνεται άμεσα και έμμεσα με τις αξίες, τη συμπεριφορά και τις σκέψεις της ομάδας του.
Βέβαια, μεγάλο ρόλο εδώ παίζει και η εμπιστοσύνη, που έχει κανείς στον εαυτό του και τις γνώσεις του. Όσο μικρότερη είναι η εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στις γνώσεις που έχει ο καθένας, τόσο αυξάνεται η τάση για συμμόρφωση. Όταν κάποιος αντιμετωπίζει ένα δύσκολο πρόβλημα, έχει λιγότερη εμπιστοσύνη στις γνώσεις του και τείνει να συμμορφώνεται με την γνώμη της ομάδας, όσο λανθασμένη και αν είναι η γνώμη αυτή. Αν κάποιος βρεθεί σε μια ομάδα με ειδικούς, τότε τείνει ή να συμφωνήσει με τις γνώμες τους ή να υποχωρήσει. Επομένως και οι ειδικές γνώσεις κάποιου π.χ. ενός επιστήμονα, ενός καθηγητή τού δίνουν κύρος, που επηρεάζει τους άλλους να συμμορφωθούν με τις γνώμες του ή τις θεωρίες του, όσο λανθασμένες και αν είναι.
Ο ρόλος του πολιτισμού στην κοινότητα
Ο πολιτισμός, ως κοινό πλαίσιο ζωής και μνήμης, επιτελεί ταυτόχρονα τρεις σημαντικές λειτουργίες για το κοινωνικό σύνολο:
α) Της αναγνώρισης, όπου τα μέλη του κοινωνικού συνόλου αναγνωρίζονται μεταξύ τους,
β) της ένταξης στο κοινωνικό σύνολο, με την οποία αποκτούν την ατομική τους ταυτότητα και
γ) της συμμετοχής στη ζωή μέσα από την ένταξή τους αυτή. Ακολουθούν τον πολιτισμό του συνόλου από φόβο μην αποβληθούν από το σύνολο ως ξένοι. Πιέζουν τους άλλους να συμμορφωθούν, από φόβο μήπως αλλάξει η ιδιομορφία του συνόλου και ταυτόχρονα η δική τους θέση μέσα σε αυτό.
Χαρακτηριστικά ομάδας
* Αλληλεπίδραση – Αλληλεξάρτηση. Η συχνή αλληλεπίδραση αποτελεί το ελάχιστο κριτήριο για το χαρακτηρισμό μιας ομάδας, δεδομένου ότι είναι πιθανό να χαρακτηρίζει ορισμένα άτομα, που απλώς τυχαίνει συχνά να βρίσκονται στον ίδιο χώρο, όπως π.χ. με τους φοιτητές ενός τμήματος πανεπιστημιακής σχολής. Μια ενωμένη ομάδα π.χ. ποδοσφαιρική ομάδα, χαρακτηρίζεται περισσότερο από την αλληλεξάρτηση των μελών της.
* Συνείδηση τού να είσαι Μέλος. Τα άτομα, που αποτελούν μια ομάδα, πρέπει να συνειδητοποιούν ότι είναι, πράγματι, μέλη της ομάδας. Το στοιχείο αυτό δεν αφορά τον επιβάτη του λεωφορείου που τυχαίνει να συνυπάρχει στο συγκεκριμένο χώρο με άλλα άτομα.
Η έννοια της αυτοσυνειδησίας προέρχεται κυρίως από το κεντρικό μηχανισμό του εγώ που ρυθμίζει την εικόνα του εαυτού και διακρίνει μεταξύ των φαντασιώσεων του εκείνου και της αντίληψης του πραγματικού κόσμου.
* Παραδοχή και αποδοχή ταυτότητας μέλους ομάδας από τρίτους. Το κριτήριο αυτό αντανακλά την αντίληψη του εξωτερικού κόσμου ότι τα μέλη της ευρύτερης κοινωνίας αντιλαμβάνονται και αναγνωρίζουν πότε ορισμένα άτομα ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα.
* Κοινοί θεσμοί, αξίες και στάσεις. Σημαντικό είναι το κριτήριο της σύμπνοιας και συνοχής της οικογενειακής ομάδας, οι αξίες και οι στάσεις των μελών είναι περισσότερο ομοιογενείς παρά ετερογενείς. Το κριτήριο των «κοινών» αξιών, θεσμών και στάσεων αναφέρεται κυρίως στην οργανωμένη ομάδα, η οποία έχει φτάσει στη φάση της σύμπνοιας και της συνοχής. Ορισμένες ομάδες συνδέονται με χαλαρούς δεσμούς, όπως π.χ. ένα τμήμα φοιτητών, που συνήθως δεν κατορθώνουν να αποκτήσουν δεσμούς σύμπνοιας..
Ακόμη, πρέπει να παρατηρήσουμε την ύπαρξη διαφόρων φάσεων στην εξέλιξη της ομάδας. Οι πρώτες φάσεις χαρακτηρίζονται από διαφωνίες και προσπάθεια προσαρμογής, ενώ αντιθέτως, η τελευταία φάση, εάν η ομάδα προχωρήσει μέχρι εκεί, χαρακτηρίζεται από σύμπνοια και στενή συνοχή.
* Σύστημα αλληλοεξαρτώμενων ρόλων. Μέσα στο σχολείο, στην οικογένεια, μια ποδοσφαιρική ομάδα κ.λ.π. υπάρχει μια σαφής ιεράρχηση ρόλων, σε όλες τις βαθμίδες της κοινωνικής οργάνωσης. Το στοιχείο της «αλληλεξάρτησης» τονίζει την αμοιβαιότητα των σχέσεων μεταξύ των ρόλων και την ύπαρξη κάποιας δομής που επιτρέπει το σύστημα να λειτουργήσει. Το στοιχείο των ρόλων είναι πολύ σημαντικό μέσα στο πλαίσιο της ομάδας για την κατανόηση της δυναμικής της ομάδας.
* Τέλος, η αλληλόδραση του «Εγώ» με το «Εμείς» είναι ο σημαντικότερος παράγοντας για την διαμόρφωση της προσωπικότητας, αλλά και την συνοχή της ομάδας, που θα οδηγήσει και στη συνέχειά της.
