Περί του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου συνοπτικά

Ομιλία του ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΣΠ. ΖΟΥΛΑ, Δ.Μ.Σ. Θεολογίας – Εκπαιδευτικού,

στην 6η σύναξη του δ΄ κύκλου δράσεων του Κέντρου Λόγου «Αληθώς»

(Μπανάτο Ζακύνθου, 30 Ιανουαρίου 2015)

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα πολλοί είναι οι νικηφόροι στρατοί όλων των λαών της γης. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωρίζουν οι ένδοξοι στρατοί του Μ. Αλεξάνδρου, του Αννίβα, του Καίσαρα και του Μ. Ναπολέοντα. Πέρα όμως από όλους αυτούς τους στρατούς που είχαν ακμή και παρακμή, δόξες και τιμές, ήττες και καταστροφές υπάρχει ένας ανίκητος στρατός εδώ και 2000 χρόνια που προκαλεί τον παγκόσμιο θαυμασμό. Είναι το διηνεκές θαύμα, όπως το είπε και ο Ρουσσώ, είναι η Χριστιανική Εκκλησία και δη η Ορθοδοξία. Αυτή η Εκκλησία έχει ένδοξο παρελθόν, νικηφόρο παρόν και θριαμβευτικό μέλλον παρά τα πολλά εσωτερικά και εξωτερικά εμπόδια που καθημερινά αντιμετωπίζει σε όλο τον κόσμο και την οργανωμένη πολεμική που ασκείται εναντίον της. Τα λόγια του ιδρυτή και αρχηγού της Εκκλησίας Θεανθρώπου Ιησού Χριστού «και πύλαι άδου ου κατισχύσουσιν αυτής» (Ματθ. 16, 18), δηλαδή δεν θα νικήσουν την Εκκλησία οι σκοτεινές δυνάμεις, είναι πολύ παρήγορα και αισιόδοξα.

       Στην αμέτρητη πνευματική στρατιά της Εκκλησίας οι μεγάλοι πατέρες αποτελούν ηρωική εμπροσθοφυλακή. Σημαιοφόροι και προπομποί είναι οι Τρείς Ιεράρχες. Ένας από τους τρείς, που είναι και ο δεύτερος θεολόγος της Εκκλησίας (μετά τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και Ευαγγελιστή), είναι ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Πολλοί όμως είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι είναι ο μεγαλύτερος Θεολόγος της Εκκλησίας. Ό, τι άλλο όμως και αν πούμε για το θέμα αυτό, δεν θα μπορέσουμε να προσθέσουμε κάτι, αλλά μάλλον θα κινδυνεύσουμε να συγκαλύψουμε το μεγαλείο του χαρακτηρισμού του ως Θεολόγου.

       Έζησε σε εποχή κρισιμότατη για την Εκκλησία, η οποία αγωνιζόταν να συνειδητοποιήσει την πίστη της Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας (Α΄, 325 μ.Χ.), και προσπαθούσε να ετοιμάσει την πίστη της Οικουμενικής Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως (Β΄, 381 μ.Χ). Ο άγιος Γρηγόριος εργάστηκε για την αποδοχή και επιβολή της αλήθειας ότι ο Υιός είναι ομοούσιος με τον Πατέρα, διευκρίνισε οριστικά την σχέση ουσίας και υπόστασης στα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας και θεολόγησε πρωτότυπα προς κατανόηση και έκφραση της αλήθειας ότι το άγιο Πνεύμα είναι Θεός, ομοούσιος με τον Πατέρα. Πάλεψε με το σκοτάδι της αρειανικής αίρεσης και ανέστησε, στην κυριολεξία την Ορθοδοξία στην περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως. Στα ποιητικά του έπη αποτύπωσε την απέραντη πικρία, που τον πότισαν οι άνθρωποι της εποχής του και μάλιστα οι ανήκοντες στην Εκκλησία. Σε έκταση τα έργα του υστερούν από τα ανάλογα έργα των μεγάλων Πατέρων του Δ΄ και Ε΄ αιώνος. Εν τούτοις η Εκκλησία αυτόν ονόμασε κατ’ εξοχήν θεολόγο. Και ορθώς, διότι εκτός των άλλων μόνος αυτός είχε την ιερή τόλμη να δηλώσει ότι όσα είπε περί του αγίου Πνεύματος, έλαβε δια φωτισμού, από το ίδιο το άγιο Πνεύμα (βλ. Στυλιανού Παπαδόπουλου, Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, εκδ. «Παρουσία», Αθήνα χ.χ., σελ. 179 κ.ε.).

       Ο άγιος Γρηγόριος είναι χωρίς αμφιβολία ένας από τους πνευματικούς ωκεανούς της Εκκλησίας με βάθος και έκταση θείων νοημάτων απέραντο. Ο ιερός Αυγουστίνος τον ονόμασε «μεγαλώνυμο και επιφανή επίσκοπο ενδοξοτάτης φήμης». Η Τρίτη Οικουμενική Σύνοδος τον ονόμασε «μεγαλώνυμο και επιφανή επίσκοπο ενδοξοτάτης φήμης». Η Τρίτη Οικουμενική Σύνοδος τον χαρακτήρισε μέγα. Η υμνογραφία της εορτής του τον ονομάζει «κλέος ορθοδοξίας» και «μύστη της Τρισυποστάτου Μοναρχίας» καθώς και «ουρανόβροντα χείλη». Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος χαρακτήρισε τον Άγιο, ποιητή και λογοτέχνη του χριστιανισμού, επειδή δημιούργησε 408 ποιήματα 18000 περίπου στίχων. Γράφει και τα ακόλουθα ο Παπαρρηγόπουλος: «Ολίγοι αναμφιβόλως λαμβάνουσι την υπομονή να διεξέλθωσιν ολόκληρον των επών τούτων την σειράν… Αλλ’ εάν εγίνετο επιτηδεία εκλογή των επών τούτων, οπόσαι νέαι και ποικίλαι δεν ήθελον προκύψει εις μέσον καλλοναί!» (Σπ. Μπιλάλη, Εκκλησία και κοινωνία, Αθήναι 1959, σελ. 226). Αυτό τον γίγαντα του πνεύματος ας τον δούμε με κάθε δυνατή συντομία. Ο συγκινητικός βίος του και τα υπέροχα συγγράμματά του κρύβουν όλη την ορθόδοξη θεολογία.

       Ο άγιος Γρηγόριος γεννήθηκε στην Αριανζό της Ναζιανζού της Καππαδοκίας της Μ. Ασίας το 329 μ.Χ. Ο πατέρας του λεγόταν κι εκείνος Γρηγόριος και ήταν επίσκοπος και η μητέρα του λεγόταν Νόννα και ήταν βράχος πίστεως και αρετής. Ο Άγιος χρωστά το μεγαλείο του κυρίως στις άγρυπνες φροντίδες της αγίας μητέρας του. Σπούδασε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα.

       Στην Αθήνα, που και τότε ακόμα, λεγόταν ένδοξη πόλη! «κλεινόν άστυ» και θαύμα της Ελλάδος και οφθαλμός της οικουμένης, γνωρίστηκε και συνδέθηκε δια φιλίας με τον Μέγα Βασίλειο. Ήταν πράγματι μια ψυχή σε δυο σώματα. Η φιλία τους έμεινε ιστορική και έγινε παροιμιώδης. Οι δύο αυτοί σεμνοί νέοι ήξεραν μόνο δύο δρόμους. Τον δρόμο για τον ναό και τον δρόμο για το πανεπιστήμιο. Δεν παρασύρθηκαν από τις προκλήσεις της ζωής γι’ αυτό διακρίθηκαν στο χαρακτήρα και στα γράμματα. Ο μακαριστός μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης σημειώνει για τους δυο έξοχους φοιτητές της Αθήνας τα εξής: Στα δύσκολα εκείνα χρόνια της ειδωλολατρίας οι δύο αυτοί νέοι έμειναν πιστοί και ηθικοί και κανένα ρεύμα της εποχής δεν μπόρεσε να τους παρασύρει στη διαφθορά. Ήταν δυνατοί χαρακτήρες και ζωντανοί άνθρωποι. Κι όπως τα ορμητικά νερά του Αλιάκμονα παρασύρουν ξύλα, χώματα και ψόφια ψάρια και ποτέ ζωντανά, γιατί τα ζωντανά μπορούν και πάνε κόντρα στο ρέμα, έτσι έγινε και με τα έμψυχα αυτά ψάρια του Θεού όταν βρέθηκαν στη διεφθαρμένη, από θρησκευτικής και ηθικής τότε άποψης, Αθήνα.  Μάθημα για τους νέους και όλους μας ότι μπορούμε να κρατηθούμε μακριά από κάθε πειρασμό, αν θέλουμε. Ο χριστιανός έχει τεράστιες δυνάμεις μέσα του και όταν κοντά του είναι ο Παντοδύναμος. Έτσι η πλάνη της ειδωλολατρίας και οι Σειρήνες της «ελεύθερης» ζωής τον κυκλώνουν τον Γρηγόριο στο άνθος της νιότης του (Ιω. Αλεξίου, Αστέρες Πολύφωτοι, Αθήναι 1985, σελ. 118). Και ενώ δεν παρασύρθηκε με τον φίλο του Βασίλειο από τις φθοροποιές παρέες, εν τούτοις κατόρθωσε να δημιουργήσει τους πρώτους στην ιστορία της Εκκλησίας λεγόμενους χριστιανικούς κύκλους μελέτης Αγίας Γραφής για φοιτητές. Οι σπουδές του Γρηγορίου διήρκεσαν 13 ολόκληρα χρόνια (από 17-30 ετών). Μετά τις σπουδές της Αθήνας γύρισε ο Γρηγόριος στην πατρίδα του μολονότι του προσέφεραν έδρα καθηγητή, θα την λέγαμε σήμερα, στο Πανεπιστήμιο – στην περίφημη φιλοσοφική σχολή των Αθηνών. Στην πατρίδα του δέχτηκε το άγιο βάπτισμα και μπήκε στα «ανάκτορα» της Εκκλησίας και έγινε πρίγκιπας της βασιλείας των ουρανών.

       Στην ηλικία των 36 ετών χειροτονήθηκε διάκονος και κατόπιν πρεσβύτερος από τον πατέρα του. Όταν ο Άγιος Βασίλειος αναδείχτηκε επίσκοπος Καισαρείας ο Γρηγόριος απομακρύνθηκε για να μην θεωρηθεί ότι επεδίωκε να ανέβει στα ύψιστα αξιώματα. Όμως στα 43 του χρόνια ο Χριστός τον ανύψωσε στο επισκοπικό αξίωμα δια των τιμημένων χειρών του Μεγάλου Βασιλείου. Έδρα του ορίστηκε η περιοχή των Σασίμων. Την οποία όμως δεν ποίμανε λόγω των αρειανών-αιρετικών κατοίκων τους.

       Πριν ασχοληθεί με οποιοδήποτε εκκλησιαστικό έργο ασκήθηκε καλά στην έρημο του Πόντου κοντά στον Ίρη ποταμό. Έχοντας συντροφιά το Μ. Βασίλειο που κι εκείνος ασκήτευε, μελέτησε τέσσερα «βιβλία»: την Αγία Γραφή, τα συγγράμματα του σοφού εκκλησιαστικού συγγραφέα Ωριγένη, την ίδια την Φύση αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό! Την ατομική του δηλαδή ζωή, ενδοσκοπώντας βαθιά στην συνείδηση και στο «Εγώ» του. Έτσι πάνοπλος κατέβηκε στην πόλη για να διεξαγάγει τους πολλούς και ασταμάτητους αγώνες του για την ορθόδοξη πίστη και ηθική. Μιμήθηκε τον αρχηγό των μαρτύρων Κύριο ημών Ιησού Χριστό που έμεινε 40 ημέρες στην έρημο πριν αρχίσει το κοσμοσωτήριο έργο Του.

       Από όλη την πολυκύμαντη ζωή του θα αναφέρουμε ένα μόνο περιστατικό που συνέβη στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 381 μ.Χ. λίγο πριν από την σύγκλιση της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου. Όλοι οι ναοί της Βασιλεύουσας ήταν στα χέρια των αιρετικών. Ο ήλιος της ορθοδοξίας είχε πάθει ολική έκλειψη. Σε αυτή την κατάσταση βρήκε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ο Άγιος. Δεν απελπίστηκε όμως. Αγωνίστηκε σκληρά. Και πέτυχε τον σκοπό του. Μετέτρεψε ένα δωμάτιο στο σπίτι που τον φιλοξενούσαν σε ναό και του έδωσε συμβολικό όνομα. Ονόμασε το Ναό Αγία Αναστασία δείγμα ότι πίστευε στην ανάσταση της ορθόδοξης πίστης. Οι αγώνες τότε ήταν επικίνδυνοι. Οι αιρετικοί ανεβασμένοι πάνω σε στέγες σπιτιών πετούσαν πέτρες στον άγιο όπου περνούσε, κι έτσι δοκιμάστηκε πολύ. Στο ναό αυτό εκφώνησε τους περίφημους 5 θεολογικούς λόγους που του έδωσαν και δίκαια τον τίτλο του Θεολόγου. Η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος τον αναγνώρισε πρόεδρό της. Όμως επειδή λίγοι, ευτυχώς, επίσκοποι εφθόνησαν τη δόξα του, ο Γρηγόριος παραιτήθηκε από αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Ένα τμήμα από τη μεγαλειώδη αυτή παραίτηση (λόγος συντακτήριος λέγεται) είναι το εξής σε μετάφραση:

       «Χαίρε Αναστασία μου, ιστορική Εκκλησία μου, ξακουστή για την ευσέβειά σου, γιατί Συ ανέστησες τον λόγο μας. Χαίρετε αρχιερέων συνέδριο και λοιποί κληρικοί κυκλούντες την Αγία Τράπεζα του Θεού. Χαίρετε μοναχών χοροστασίες και ιερές ολονυκτίες και αγνές άγαμες, έγγαμες και χήρες γυναίκες. Χαίρετε φιλόξενα σπίτια και φιλόχριστοι πιστοί και των κηρυγμάτων μου θερμοί ακροατές. Ζητωκραυγάστε τον ρήτορα σας. Τώρα σιγά η γλώσσα μου, αλλά όχι για πάντα, γιατί θα πολεμά στο εξής με χαρτί και μελάνι. Χαίρε τέλος Ανατολή και Δύση για τις οποίες και από τις οποίες πολεμιόμαστε. Ω Αγία Τριάδα μου, η ζωή μου και το στολίδι μου, σώζε το λαό μου. Παιδιά μου να φυλάξετε την παρακαταθήκη μου και να θυμάστε τα πετροβολήματα που δέχτηκα από τα παιδιά των αιρετικών. Η χάρη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού να είναι με όλους σας. Αμήν!»

       Εκείνο όμως που θα ήθελα να μας μείνει απόψε, σε ό, τι αφορά στο έργο του, είναι εκείνο που θίξαμε στην αρχή και που το υποστηρίζει στον πέμπτο Θεολογικό του Λόγο, με τίτλο «Περί του Αγίου Πνεύματος», στην 31^η παράγραφο: «Οδηγώ τω Πνεύματι χρώμενον, ην εντεύθεν έλλαμψιν εδεξάμην, ταύτην εις το τέλος διαφυλάσσοντα ως γνησίαν κοινωνόν και συνόμιλον». Ο λόγος αυτός ακούστηκε στην Κωνσταντινούπολη, με σκοπό να διαφωτίσει τους εναπομείναντες ολίγους ορθοδόξους περί της θεότητας και του έργου του αγίου Πνεύματος και να απαλλάξει τους Πνευματομάχους από την κακοδοξία τους. Οι Πατέρες της Εκκλησίας θεολογούντες και διατυπούντες την  διδασκαλία τους, πολλές φορές φωτίζονταν από το Άγιο Πνεύμα. Μόνον όμως ο Θεολόγος Γρηγόριος, από όσο γνωρίζουμε κι εμείς και οι άλλοι συνάδελφοι ερευνητές, αλλά και ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, δήλωσαν απερίφραστα και με απόλυτη σαφήνεια ότι δέχτηκαν επί ενός θέματος έλλαμψη του Αγίου Πνεύματος και ότι αυτό που διδάσκουν είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένου φωτισμού, γι’ αυτό και επιμένουν σε αυτό και δεν αφίστανται αυτού. Η έλλαμψη μάλιστα του Γρηγορίου επί του προκειμένου θέματος γινόταν κτήμα και πίστη ολοκλήρου του πληρώματος της Εκκλησίας, διότι ο Γρηγόριος δέχτηκε αυτήν για χάρη όλων των πιστών κι όχι μόνον για τον εαυτό του. Εφαρμόστηκε και εδώ, όπως και πάντοτε, η αρχή του σκεύους εκλογής. Ο Θεός δηλαδή εκλέγει κάθε φορά ένα πρόσωπο, στο οποίο υπάρχει – παρέχει αυξημένη – σε σχέση με το παρελθόν – εμπειρία των θείων πραγμάτων. Το πρόσωπο τούτο γίνεται φορέας και διανομέας της αυξημένης εμπειρίας ή αληθείας και σιγά-σιγά με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος οικειοποιούνται την εμπειρία αυτή στην Εκκλησία και οι υπόλοιποι πιστοί (βλ. Στυλιανού Παπαδόπουλου, Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, εκδ. «Παρουσία», Αθήνα χ.χ., σελ. 187).

       Αντί επιλόγου, θα κλείσουμε, με σοφές ρήσεις του ιερού πατρός, που αφορούν στην παιδεία και στην εκπαίδευση, με αφορμή βέβαια την σημερινή εορτή:

       «Για μένα δεν είναι σοφός εκείνος που έχει σοφία λόγου, ούτε εκείνος που παρουσιάζει μεν ευφράδεια αλλά έχει άστατη και αδιαμόρφωτη ψυχή, σαν τους τάφους οι οποίοι εξωτερικά μεν είναι εμφανίσιμοι και ωραίοι ενώ εσωτερικά κρύβουν πτώματα και δυσωδία. Σοφό θεωρώ εκείνον που λέει μεν λίγα περί αρετής, αλλά παρουσιάζει πολλά με τη ζωή του και επιβεβαιώνει με την πράξη την αξιοπιστία του λόγου του. Σοφία είναι το να γνωρίζει κανείς τον εαυτό του και να μην υπερηφανεύεται». (Λόγος λβ΄, 21, ΕΠΕ 2,67). «Νομίζω ότι όλοι οι φρόνιμοι άνθρωποι ομολογούν πως η παιδεία είναι το πρώτο αγαθό που διαθέτουμε. Όχι μόνο η χριστιανική, που είναι και η ευγενέστερη και που περιφρονεί κάθε κομψότητα και κάθε φιλοδοξία των λόγων για να κρατήσει μόνο τη σωτηρία και το κάλλος των νοητών πραγμάτων, αλλά και εξωτερική μόρφωση την οποία κάποιοι χριστιανοί από κακή εκτίμηση απορρίπτουν διότι τάχα είναι ύπουλη και απατηλή και απομακρύνει από τον Θεό. Αυτοί που κατηγορούν τη μόρφωση το κάνουν γιατί κρύβεται μέσα στη γενική απαιδευσιά η δική τους κι έτσι να μην ελέγχονται». (Επιτάφιος εις Μ. Βασίλειον, 11, ΕΠΕ 6, 145). «Την κοσμική γνώση πρέπει να την υποτάξουμε στην θεϊκή, διότι αυτή κατάγεται από τον ουρανό. Η γήινη παιδεία πρέπει να την υπηρετεί κόσμια». (Έπη προς Ετέρους, Ποίημα η΄ προς Σέλευκον, ΕΠΕ 11, 151). «Διότι η λογική μας είναι κατώτερη των θείων πραγματικοτήτων και … η πίστη είναι η πλήρωση του λογικού μας». (Λόγος κθ΄- θεολογικός γ΄- 21, ΕΠΕ 4, 149).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

 1. Αλεξίου Ιωάννου, Αστέρες πολύφωτοι, Αθήνα 1985. 

2.  Θερμού Βασιλείου (πρωτοπρεσβυτέρου), Εκκλησία και νέοι χωρίς αερόσακο, εκδ. Μαΐστρος. 

3. Νευράκη Νικολάου, Οι Τρεις Ιεράρχες, Αθήνα 2004.

 4. Παπαδόπουλου Στυλιανού, Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, εκδ. Παρουσία. 

5. Του ιδίου, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Αθήναι 1980. 

 6. Του ιδίου, Μιλάει ο Γρηγόριος, Αθήνα 1991.