Νεοερμηνεία της εις Άδου Καθόδου του Mantegna

ὑπό Μητροπολίτου πρ. Χαλκηδόνος Ἀθανασίου

"Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν"

Ὁ Andrea Mantegna (1646-1708) εἶναι ὁ μεγαλύτερος ζωγράφος τῆς βορείου ἰταλικῆς πρωΐμου Ἀναγεννήσεως. Τό ἔργον του διακρίνεται διά τήν πλαστικότητα, ἀνδρότητα, ἀρρενωπότητα καί ἰδιόμορφον πρωτοποριακήν μορφολογίαν, καθαράν χρωματολογίαν εἰς τά θρησκευτικά δημιουργήματα, τά πορτραίτα καί τάς νωπογραφίας. Περίφημος καί ἐντυπωσιακή ἡ σύνθεσις τοῦ Christus Scorto μέ τήν ἀήθῃ ἀλλά ὡραίαν προοπτικήν του, ἡ ὁποία οἰωνεῖ "συμπιέζει" το σῶμα τοῦ νεκροῦ Χριστοῦ ἐκ τῶν κάτω πρός τά ἄνω.

Εἰς τό ἔργον του, λοιπόν, "Κάθοδος εἰς τήν "προ-κόλασιν" ἐπιχειρεῖ μίαν νεοερμηνείαν τοῦ κάτω κόσμου.

Σκότος καί ἔρεβος κυριαρχεί εἰς ἕνα χέρσον τοπίον τῆς ἀβύσσου. Ἡ σύνθεσις παρουσιάζει ἕξη μορφάς, τρεῖς πρός τά ἀριστερά ὀρθίας, μίαν ἱκανοποιημένην ἀτενίζουσαν παρακλητικά εἰς τούς οὐρανούς, τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔαν θεομένους ὡς ἀφορισμένους ἐκ τοῦ σκότους ἐξ οὗ ἐξήχθησαν. Εἰς τό κέντρον εἶς γέρων κατά τό ἤμισυ στρέφων τά βλέμματά του πρός τόν Κύριον καί τάς χεῖρας μετά πολλῶν ἐλπίδων. Ὄπισθεν τοῦ Χριστοῦ ἑτέρα μορφή κύπτουσα ἱκετευτικῶς. Δύο, ἡ Εὔα καί ἡ ὄπισθεν τοῦ Χριστοῦ, τόν πλαισιώνουν, ὄπως καί τόν γέροντα.

Ὁ Κύριος κρατεῖ τήν σημαίαν τῆς νίκης ἐπί λίαν λεπτού κοντοῦ καί ἐπικοινωνεῖ μετά τοῦ γέροντος, ἐλπίζων ἐλευθέρωσιν ὑπ᾽ αὐτοῦ. Ὁ Χριστός ἔχει τά νῶτα του ἐστραμμένα πρός ἡμᾶς. Δέν μᾶς βλέπει, ἀλλά βλέπομεν τί βλέπει ἐκεῖνος. Ὁ Mantegna ἀποφασίζει διά μιάν ἀσυνήθιστον προοπτικήν. Ἡ τέχνη παρέστησε τόν Χριστόν κυριαρχικῶς καί θριαμβευτικῶς ἐπί τοῦ σκότους. Ὅμως ὁ Χριστός τοῦ Mantegna πράττει ὀλίγον τι, καί ἡμεῖς ἠμποροῦμεν νά φαντασθώμεν τι, ἐάν τόν πλησιάσωμεν. Αἱ μορφαί εὑρίσκονται εἰς φόβον καί ἀπόγνωσιν πρό τῆς χαινούσης πύλης τοῦ Ἄδου. Ἐλλείπει δέ ὁ Κέρβερος καί αἱ εἰκονογραφικαί λεπτομέριαι τῆς Δύσεως. Οὗτω ἡ παράστασις ἀποβαίνει ἀσκητική.

Φινέτσα διακρίνει τάς χεῖρας τῶν μορφῶν καί τάς κινήσεις των, αἱ ὁποῖαι "ὁμιλοῦν" καί ἐντυπωσιάζουν διά τήν ἰσχνότητά των, φέρουσαι γλισχρά ἐνδύματα καί οὖσαι σχεδόν ἡμίγυμνοι. Τά ἐνδύματα κυματίζουν, ἱδίως τοῦ Χριστοῦ, ἴσως από τό "ρεύμα" τῆς Πύλης τῆς κολάσεως! Αἱ σάρκες τῶν προσώπων εἶναι κρέμ μετά διακυμάνσεων. Ὁ Ἀδάμ, ἡ Εὔα καί ἡ ἑτέρα μορφή φορούν εἶδος περιβλήματος χρώματος ροδίζοντος φαιοῦ, καθώς καί ἡ ὄπισθεν τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ ὁ Κύριος φέρει ἐρυθρόν χιτῶνα, φωτοστέφανον καί κυανούν ἰμάτιον, ὁ δέ γέρων λαδί περίβλημα! Ἡ κόμη των εἶναι γενικῶς μακρᾶ καί βοστρυχώδης. Τό ἔδαφος ἐπί τοῦ ὁποίου γυμνόποδες ἴστανται ἀποτελεῖται ἀπό ὀγκώδεις κρέμ μέ ἀνταύγειας λίθους καί ὁπάς, ἡ δέ φοβερά καί ἐρεβώδης Πύλη τοῦ Ἄδου μέ τοίχους ἐκ καφέ λίθων οἱ ὁποῖοι σχηματίζουν αὐτήν κυκλικῶς. Ἄβυσσος σκοτεινή, ἀνοικτή, ἀδηφάγος, ἐτοίμη νά καταβροχθήσει τούς πάντας.

Ἡ εἰς Ἄδου Κάθοδος τοῦ Χριστοῦ, μέχρι τοῦ 16ου αἰῶνος ἦτο θέμα καλλιτεχνικῆς καί θεολογικῆς διαμάχης, προερχομένη ἐκ τοῦ ἀποκρύφου Εὐαγγελίου τοῦ Νικοδήμου. Αὕτη ἀπήντα εἰς τό ποῦ εὑρίσκετο ὁ Χριστός μεταξύ θανάτου καί Ἀναστάσεως καί ἐξηγεῖ πῶς οἱ πρό αὐτοῦ εὕρισκον σωτηρίαν.

Εἰς τήν καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολήν ὁ Κύριος κρατεῖ ἐκ τῶν τάφων τόν Ἀδάμ και τήν Εὔαν καί συντρίβει τάς πύλας τοῦ Ἄδου, ἐνῶ εἰς τήν Δυτικήν εἰκονογραφίαν ὑπάρχει ἕν τμῆμα ἐκ φανταστικῶν κύκλων παραστατικῶν μετά δαιμόνων, ὅπερ σήμερον ἐλησμονήθη (Πρβλ. τάς συνθέσεις τοῦ H. Bosch).

Καί ταῦτα μέν ὡς πρός τήν εἰκονογραφίαν τῆς συνθέσεως. Εἰς τήν εἰκονολογίαν της ὅμως τοῦτο σημαίνει ὅτι δέν πρέπει νά λυπούμεθα διότι ἡ Ἐκκλησία τόν κάτω Κόσμον ἤθελε νά παραστήσει ὡς τόπον συνεπείας τῆς ἁμαρτίας ἤ τῆς τιμωρίας, ἀλλά ὅτι ἡμεῖς ἕν ἀρχαιτυπικόν θέμα τοῦ Πάσχα καί τῆς Σταυρώσεως ἔχομεν διαχωρίσει, διότι ἀμφότερα συνδέονται πρός ἄλληλα .

Ἀρκετά γνωρίζομεν διά τήν κόλασιν: Ἀπομόνωσιν, χωρισμόν, λύπην καί φόβον, ἁμαρτίαν, ἰσχύν καί ἀδιαφορίαν. Γνωρίζομεν αὐτήν ἐξ ἐσωτέρας πλευράς ὡς ἀδιεξοδον, καί ὡς τό ἄλλον.

Αὕτη εἶναι κάτι περισσότερον ἀπό ἕνα ἀπολεσθέντα τόπον. Ἐδῶ ἀποκαλύπτονται ὁ θάνατος καί τό τέλος, ὡς ὅροι διά τήν ζωήν. Ἐδῶ ἡ εὐκολία τῆς πληγώσεως καί τῆς πληγῆς, τῆ δυνάμεως καί τῆς ἁμαρτίας, καί ὀφειλῆς αὐτῆς ὡς ὅρου τῆς ζωῆς

Εἰς τό ἔργον τοῦ Mantegna εἰσέρχεται ὁ Κύριος εἰς τήν ἄβυσσον αὐτήν ὡς εἰς μίαν κοιλίαν τῆς νεογεννήσεως. Μία ὄψις τοῦ χάους μορφώνουσα ἐξ αὐτοῦ τήν ἀνθούσαν δημιουργίαν.

"Οὐδείς δύναται, κατά τόν G. Wedde, νά με σώσει ἐκτός τοῦ Χριστοῦ διά τόν ὁποῖον ἠμπορῶ νά δημιουργήσω χῶρον ἐφόσον με κυττάζει. Ἠμπορῶ νά προσπαθήσω ζήσω εἰς τάς δυσχερείς συνθήκας, ὡς ἡ ἡ θεότης ἐξ ἐλευθέρας βουλήσεως ἐθυσιάσθη εἰς τά στενά ὅρια τοῦ κόσμου. Ἡ ὡς εἵς ἄνθρωπος που ἀποφασίζει νά ἐναγκαλιασθεί τελείως τό ἀνθρώπινον καί νά ζεῖ ἐνσυνειδήτως ἑκάστην ἡμέραν. Τοιοῦτοι ἄνθρωποι θά ἠδύναντο νά ὀργώσουν τήν γῆν κυριολεκτικῶς, ὡς καί νά ἀναστήνονται διαρκῶς."

 * * *

G. Wedde, Ein neuer Blick in die Unterwelt. Werden wie Auferstandene: Über Andrea Mantegnas Bild vom Abstieg Christi, Publik Forum, ἀρ. 6 (2021) 40-41.