Γεώργιος Γαρζώνης, "Τοποτηρητής" Ζακύνθου το 1821, μετέπειτα Μητροπολίτης Ζακύνθου Γαβριήλ

  [Το κείμενο αυτό προέρχεται από το βιβλίο του π. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΙ ΕΠΙΣΚΟΠΟΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου, Ζάκυνθος 2004, σ. 19-24. 

Αναδημοσιεύεται εδώ ως συμβολή στις δράσεις Ι.Μ.Ζ. για την 200ετηρίδα από την Εθνεγερσία του 1821]

Ὁ Γαβριήλ (κατά κόσμον Γεώργιος) Γαρζώνης γεφυρώνει δύο πολύ ἐνδιαφέρουσες καί καθοριστικές ἐποχές τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας τῆς Ζακύνθου: Τόν καιρό τῶν Πρωτοπαπάδων καί τόν καιρό τῶν Μητροπολιτῶν. Ὑπῆρξε ὁ τελευταῖος Πρωτοπαπᾶς καί ὁ πρῶτος Μητροπολίτης τοῦ νησιοῦ, μετά τήν ἐπανίδρυση τῆς Μητροπόλεως Ζακύνθου καί τή χειραφέτησή της ἀπό τήν Κεφαλληνία.

Γεννήθηκε στή Ζάκυνθο στίς 14 Νοεμβρίου 1764, γόνος τῆς ἀρχοντικῆς φλωρεντιανῆς οἰκογένειας Garzoni. Ὑπῆρξε μαθητής τοῦ Ἀναγνώστη καί Φιλικοῦ Ἀντωνίου Μαρτελάου, ἀλλά καί διαφόρων ἄλλων διαπρεπῶν δασκάλων τῆς ἐποχῆς του. Μνημονεύεται ὡς πρόσωπο πανέξυπνο καί χαρισματοῦχο, μά σύν τῷ χρόνῳ ἀναδείχτηκε ὑπερφίαλος καί διπλωμάτης.

Ἀφοῦ ἐντάχτηκε στόν Κλῆρο τῆς γενέτειράς του, ἐξελέγη Πρωτοπαπᾶς Ζακύνθου στίς 7 Σεπτεμβρίου 1814, σέ ἡλικία πενήντα ἐτῶν. Ὅταν μετά ἀπό τρία χρόνια (1817) καθιερώθηκε τό νέο Σύνταγμα τῆς Ἰονίου Πολιτείας, ἡ Ἰόνια Γερουσία τόν διόρισε προσωρινό Χωρεπίσκοπο Ζακύνθου, μέχρις ὅτου γίνει εἰδικός νόμος περί ἐκλογῆς Ἐπισκόπων στά Ἑπτάνησα. Ἀνατρέχοντας στούς Κώδικές του, διαπιστώνει ὁ ἐρευνητής, ὅτι μέχρι τό τέλος τοῦ 1818 ὑπέγραφε ὡς "Πρωτοπαπᾶς". Ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 1819 μέχρι τόν Ἰούλιο τοῦ ἴδιου ἔτους ὑπέγραφε χαρακτηριστικά ὡς ἑξῆς: "Γεώργιος Γαρζώνης ὁ πρός καιρόν Ἀρχηγός". Καί ἀπό τόν Αὔγουστο τοῦ 1819 μέχρι τήν ἐπισκοποποίησή του ὑπέγραφε ὡς "Τοποτηρητής".

Σέ μιά πολύ δύσκολη ἐποχή, αὐτήν τῆς Ἀγγλοκρατίας, ὑπῆρξε φίλα προσκείμενος στήν κρατούσα ξενόφερτη ἐξουσία, γι' αὐτό καί δέν ἦταν καθόλου συμπαθής στούς συμπατριῶτες του. Ἡ δηκτική γραφίδα μάλιστα τοῦ ἀθυρόστομου σατιρογράφου παπα Νικολάου Κουτούζη τόν "στόλισε" μέ ἀνάλογο ἀκραῖο δίστιχο:

"Ὤ, τῆς Γαρζώναινας υἱός τοῦ Φερεντίνου σπέρμα,

καί τοῦ Γαρζώνη τοῦ πτωχοῦ ἀνάστημα καί θρέμμα!"

Πρίν ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 οἱ ζακυνθινοί ἱερεῖς συνεισέφεραν ὅσο μποροῦσαν στή μεγάλη ὑπόθεση τοῦ Γένους καί στήν ἀναστατική του ὑπερπροσπάθεια. Πολλοί ἀπ' αὐτούς ἀνῆκαν στή Φιλική Ἑταιρεία, ἐνῶ ὁ Ἠπειρώτης ἱερομόναχος Ἄνθιμος Ἀργυρόπουλος ὅρκιζε στό νησί τούς ἀγωνιστές. Ὁ Πρωτοπαπᾶς ὅμως, προσβλέποντας στόν ἐπικείμενο προβιβασμό του σέ Μητροπολίτη, πού ἤδη τοῦ εἶχαν ὑποσχεθεῖ οἱ Ἄγγλοι διά τοῦ τότε Ἁρμοστῆ Μαίτλαντ, ἦταν ἡ ἐξαίρεση. Ἔχει μείνει παροιμιῶδες τό ἐπεισόδιο τοῦ 1820 στά χωριά τῆς Ρίζας καί μάλιστα στό Σκουλικάδο, ὅταν ὁ Γεώργιος, ὑπακούοντας σέ σχετική διαταγή τῆς Ἀγγλοϊόνιας Διοίκησης, ἔκαμε εἰδική περιοδεία στό νησί γιά τήν καταγραφή τῆς ὅλης ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας. Μέ πρωτοστάτη τότε τόν πατριώτη καί ἀγωνιστή παπα-Γιάννη τόν Πλέσσα, οἱ χωρικοί τόν ἀποδοκίμασαν σκληρότατα, ἀπειλώντας μάλιστα νά τόν λιθοβολήσουν, ἀναγκάζοντάς τον τελικά νά φύγει μέ τή συνοδεία του κακήν κακῶς. Ὁ ἡρωικός ἱερέας καί ἄλλοι δυό ἀκόμη Κληρικοί μόλις πού πρόφτασαν νά διαφύγουν τήν ὀργή τῶν κρατούντων, μά καταδικάστηκαν σέ ἰσόβια ἐξορία, ὁ δέ Ἀντώνιος Μαρτινέγκος, Φιλικός καί ἀρχηγός τῶν ἀντιφρονούντων, φυλακίστηκε.

Τήν Ἄνοιξη τοῦ 1821 συνέβη καί τοῦτο τό περιστατικό, πού τό ἀντιμετώπισε μέ θαυμαστή μαεστρία: Διαδόθηκε στό Τζάντε, ὅτι οἱ Ἕλληνες ξαναπῆραν τήν Κωνσταντινούπολη. Ἀλαλάζοντας τότε ἀπό χαρά οἱ Ζακυνθινοί, ἀπαίτησαν ἀπό τόν Πρωτοπαπᾶ νά κατέβει, γιά νά τελέσει Δοξολογία. Εἰδοποιημένος ὅμως ἐκεῖνος ἀπό τήν Ἀστυνομία νωρίτερα γιά τό ἀνυπόστατο τῆς διάδοσης, βγῆκε στό παράθυρο, δῆθεν πασιχαρής καί συμπανηγυρίζοντας, ὑποσχόμενος μάλιστα Δοξολογία μόλις θά λάβαινε τό σχετικό γράμμα. Ἔτσι ξαφνικά ἄλλαξε ὑπέρ του τό βαρύ κλίμα. Ἀργότερα ὅμως, μέ προσταγή τοῦ νέου Ἁρμοστῆ Ἄνταμς, κυκλοφόρησε ὁ Γεώργιος μιά Ἐγκύκλιο, μέ τήν ὁποίαν ἀπαγόρευε στούς ἱερεῖς του νά δέονται στό ἑξῆς ὑπέρ τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων, ὅπως μέχρι τότε συνήθιζαν. Τρεῖς ἀπ' τούς Κληρικούς, οἱ Φιλικοί Ἀναστάσιος Πολίτης, Νικόλαος Καντούνης καί Διονύσιος Ἄννινος, τήν ἐπέστρεψαν ἀνυπόγραφη καί ἀμέσως μετά τιμωρήθηκαν γι' αὐτό σκληρότατα: Φυλακίστηκαν κι ἐξορίστηκαν.

Στά θετικά τοῦ Γαρζώνη ἔχει καταχωρηθεῖ ἡ στάση του, ὅταν ἀπό διάφορους Πελοποννήσιους κατ' ἀρχήν καί ἀπό ἀπεσταλμένους τῆς τότε Ἑλληνικῆς Κυβέρνησης ὕστερα, τοῦ ζητήθηκε μεσολάβηση πρός τόν Μαίτλαντ περί Προστασίας τῶν Ἄγγλων στήν ἐπαναστατημένη Πελοπόννησο. Ἐκεῖνος διαμήνυσε συμβουλευτικά κι ἐμπιστευτικά, νά προσέξουν τήν προοπτική αὐτή, ὥστε νά μή γίνουν ὑποχείρια τῶν Ἄγγλων, οἱ ὁποῖοι διατηροῦσαν τότε φιλικές σχέσεις μέ τόν Σουλτάνο. Καί κάτι ἐπιπλέον: Μέ δική του εἰσήγηση πείσθηκαν οἱ Ἄγγλοι νά γίνονται δεκτοί στά Ἑπτάνησα τά γυναικόπαιδα τῶν Πελοποννησίων καί οἱ ἀνίκανοι γιά πόλεμο.

Ἡ 22α Μαρτίου/3η Ἀπριλίου τοῦ 1824 ὑπῆρξε ἱστορική γιά τά ἐκκλησιαστικά πράγματα τοῦ νησιοῦ. Ἡ νεαρή Μητρόπολη ἀποκτοῦσε τόν Ἱεράρχη της: Τόν Γεώργιο Γαρζώνη, ὁ ὁποῖος μετονομάστηκε Γαβριήλ. Ἡ χειροτονία του ἔγινε στό ναό τῆς Ἁγίας Τριάδας στήν πόλη ἀπό τρεῖς Ἱεράρχες, πού κατέφτασαν πρός τοῦτο στό νησί: Τόν Ρωγῶν καί Μητροπολίτη Κερκύρας Μακάριο, τόν πρώην Παραμυθίας καί Ἐπίσκοπο Παξῶν Χρύσανθο καί τόν πρώην Δελβίνου Παρθένιο. Ἡ ἐνθρόνισή του, στό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῶν Ξένων, ἔμεινε στήν ἱστορία γιά τήν πρωτοφανή μεγαλοπρέπεια κι ἐπισημότητα.

Παρά τά μειονεκτήματά του, προσπάθησε ν' ἀνυψώσει, ὅσο μποροῦσε, τό κύρος τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἱστοριογράφος Π. Χιώτης γράφει, ὅτι ὁ Γαρζώνης, ἄν καί μέ ἀρχοντική καταγωγή ὁ ἴδιος, ἀποδέσμευσε τό ἱερατεῖο τοῦ νησιοῦ ἀπό τό ἀρχοντολόι, χειροτονώντας στό ἑξῆς ἱερεῖς προερχόμενους ὄχι μόνον ἀπό τούς ἔχοντες τίτλο εὐγενείας, ἀλλά καί ἀπό τούς "ποπολάρους", μέ μόνες προϋποθέσεις, νά κρίνονταν ἄξιοι τοῦ λειτουργήματος καί νά ἦταν "θεολογοδιδάκτορες" τοῦ "Ἰονικοῦ Πανεπιστημίου". Ὅρισε, παράλληλα, περιοδεύοντες ἱεροκήρυκες, ἐνίσχυε τούς φτωχούς ἱερεῖς, ἀλλά καί τιμωροῦσε παραδειγματικά ὅσους παρεξέκλιναν ἀπό τά δέοντα τοῦ λειτουργήματός τους. Ἐπίσης, κατάργησε τούς μικτούς γάμους μέ Λατίνους, τούς κωλυόμενους ἀπό τούς ἱερούς Κανόνες.

Πέθανε στίς 28 Ἰουλίου* 1827, μετά ἀπό τήν ὀλιγοήμερη ἀσθένεια τῆς ἀποπληξίας. Ἐπικήδειος ἐγκωμιαστικός, παρότι ὁ Ἱεράρχης δέν ἦταν ἰδιαίτερα συμπαθής στό λαό, ἐκφωνήθηκε ἀπό τόν Κωνσταντίνο Τυπάλδο-Ἰακωβάτο (1795-1868). Τόν εἶχαν καθισμένο σέ θρόνο καί τόν περιέφεραν στούς δρόμους τῆς πόλης. Ἔτσι ἀκριβῶς θάφτηκε σέ εἰδική κρύπτη κάτω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ. Τό μακάβριο καί συνάμα κωμικοτραγικό αὐτό θέαμα σατίρισε, μέ σοβαροφανή (πλήν δηκτικό) στίχο, ὁ διαπρεπής ἰατροφιλόσοφος Δημήτριος Πελεκάσης (1799-1899).

Πηγές:

• Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ ι ώ τ ο υ, Ἱστορία τοῦ Ἰονίου Κράτους ἀπό συστάσεως αὐτοῦ μέχρις Ἑνώσεως (ἔτη 1815-1864), Ἐκδ. Τυπογραφεῖον Ἡ Ἑπτάνησος Χρίστου Σ. Χιώτου, Ἐν Ζακύνθῳ 1877, τ. 1, 117, 226-228, 321, 393-395, 425ἑξ., 459 καί 464-466.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, Ἱστορικά Ἀπομνημονεύματα Ἑπτανήσου, Ἐκδ. Τυπογραφεῖον ὁ "Φώσκολος", Ἐν Ζακύνθῳ 1887, τ. 6 (σειρᾶς), 175-183.

• Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ, "Ἡ ἐποχή τοῦ Σολωμοῦ· Α' Ἀνέκδοτα ποιήματα τοῦ Δημ. Πελεκάση (1799-1867)", Περιοδικό Ἑπτανησιακά Φύλλα 3 (1957) 110 ἑξ.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, Ζακυνθινοί Σατιρογράφοι, Ἀθήνα 1962, σ. 64.

• Λ ε ω ν ί δ α Χ. Ζ ώ η, Λεξικόν Ἱστορικόν καί Λαογραφικόν Ζακύνθου, Ἐκ τοῦ Ἐθνικοῦ Τυπογραφείου, Ἀθῆναι 1963, τ. 1, 117.

• Σ π ύ ρ ο υ Ἀ β ο ύ ρ η, "Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑπτανήσου ἐπί Ἀγγλοκρατίας", Χρονικά Ζακύνθου, Ἀθῆναι 1964, τ. 1, 55-73.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, [σχετικό λῆμμα], "Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία" ΘΗΕ, Ἀθῆναι 1964, τ. 4, 122.

• Ἄ ν ν α ς Σ τ ρ ο ύ ζ α, "Ἡ περιοδεία τοῦ Πρωτοπαππᾶ", Χρονικά τῆς Ζακύνθου, Ἀθῆναι 1964, τ. 1, σ. 267-270.

• Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ, Ζακυνθινοί Φιλικοί, Ἀθήνα 1966, σ. 67 ἑξ.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, Τό ζακυνθινό ράσο στήν Ἐθνεγερσία, Ἐκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ζακύνθου, Ἀθήνα 1971, σ. 37-52.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, Ὁ Μαρτινέγκος, Ἀθήνα 1976, σ. 124-130 ["Τό κάζο τοῦ Γαρζώνη].

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, Ζάκυνθος Πεντακόσια Χρόνια (1478-1978), 'Αθήνα 1987, τ. 4 ('Εκκλησιαστικά), 100 ἑξ.

• Ν. Κ. Κ ο υ ρ κ ο υ μ έ λ η, "Τά ἀνέκδοτα ἔγγραφα τῆς καταγγελίας στήν Προστασία τῶν Φιλικῶν ἱερέων Ἀ. Πολίτη, Ν. Καντούνη καί Δ. Ἄννινου ἀπό τόν Τοποτηρητή Πρωτοπαπᾶ Γαρζώνη τό Καλοκαίρι τοῦ 1821", Ἀνάτυπο ἀπό τό Δελτίον τῆς Ἀναγνωστικῆς Ἑταιρίας Κερκύρας, (Ἀριθ. 18), Κέρκυρα 1981, σ. 35-62.

• Τ ο ῦ Ἴ δ ι ο υ, "Ζακύνθιοι ἱερωμένοι σέ ἐπαναστατικές καί ἀντικαθεστωτικές ἐνέργειες τόν 19ο αἰώνα", Ἀνάτυπο ἀπό τόν α' Τόμο τῶν Πρακτικῶν τοῦ Διεθνοῦς Συνεδρίου "Ἅγιοι καί ἐκκλησιαστικές προσωπικότητες στή Ζάκυνθο" (Ζάκυνθος, 6-9.11.1997), Ἀθῆναι 1999, σ. 425-442.

* Ὅλοι οἱ ἱστορικοί μέχρι τώρα θεωροῦν ὡς ἡμερομηνία ἐκδημίας τοῦ Γαρζώνη τήν 28η Ἰουνίου 1827. Νεότερη ὅμως ἔρευνά μας στά Ἀρχεῖα τῆς Μητροπόλεως Ζακύνθου καί μάλιστα στό "Βιβλίον Πρῶτον Ἐπιστολῶν / διά τάς διαφόρους Ἐξουσίας / Τοῦ Πανιερωτάτου καί Ὑπερτίμου / Γαβριήλ Πρώτου Μητροπολίτου / Ζακύνθου / 1824" [φύλλο-26 verso] ἔφερε στό φῶς ἕναν σαφέστατο ὑπομνηματισμό τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Καγγελαρίου Στυλιανοῦ ἱερέως Χαλκοματᾶ, πού ἔχει ὡς ἑξῆς: "1827 Ἰουλίου 28: ΕΠ: Ἀπέρασεν εἰς τάς αἰωνίους μονάς ὁ Πανιερώτατος καί Ὑπέρτιμος Πρῶτος Μητροπολίτης Ζακύνθου Κος Κος Γαβριήλ." Νωρίτερα ἐπίσης ὑπάρχουν ἀποτυπωμένες στόν ἴδιο Κώδικα καί τέσσερις ἐγγραφές, πού ἀφοροῦν σέ τελευταῖες ἀρχιερατικές πράξεις τοῦ Μητροπολίτη κατά τήν διάρκεια τοῦ Ἰουλίου 1827. Τοῦτο δηλώνει ξεκάθαρα, ὅτι ἡ ἐκδημία του συνέβη, ὄχι τόν Ἰούνιο, καθώς μέχρι σήμερα θεωρούσαμε, ἀλλά στά τέλη τοῦ Ἰουλίου.