Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στο Β΄ Συνέδριο του περιοδικού "Θεολογία"

Ομιλία Ευαγγέλου Βενιζέλου στο Β ́ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του περιοδικού Θεολογία που διοργανώνει η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, με γενικό θέμα «Η Ορθόδοξη θεολογία και η οντολογία της τεχνολογίας»

Μακαριώτατε Αρχιεπίσκοπε Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Μακαριώτατοι προκαθήμενοι των αυτοκεφάλων εκκλησιών, Σεβασμιώτατοι εκπρόσωποι των αυτοκεφάλων και αυτονόμων εκκλησιών, Όσοι παρίσταστε εκ του ιερού καταλόγου, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι,

καταρχάς με την άδεια του παρισταμένου καθηγητή κ. Μαγγιώρου, Αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, επειδή είμαι ο πρώτος που λαμβάνω τον λόγο εκ μέρους της ευρύτερης πανεπιστημιακής κοινότητας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ως παλαιό και ομότιμο μέλος της, επιτρέψτε μου να σας καλωσορίσω στο Πανεπιστήμιο και στη μεγάλη αυτή αίθουσα τελετών όπου βλέπετε με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ότι το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διεθνώς ευφήμως γνωστό, δεν έχει ως σύμβολό του τον Αριστοτέλη του οποίου φέρει το όνομα αλλά τον Άγιο Δημήτριο.

Πριν από 30 περίπου χρόνια σε αυτή την αίθουσα ένας λαμπρός καθηγητής της παλαιογραφίας στη Φιλοσοφική Σχολή, ο Γεώργιος Παράσογλου, μας απέδειξε σε μία γοητευτική ομιλία του ότι ο εικονιζόμενος Άγιος Δημήτριος, το έμβλημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, δεν είναι ο Άγιος Δημήτριος, αλλά είναι ο Άγιος Νέστωρ, μέσα από μία σειρά αγιογραφικών παρεξηγήσεων που έχουν συμβεί. Αλλά η χάρις είναι η ίδια και η υπόσταση του Πανεπιστημίου είναι η ίδια.

Μου έχει ανατεθεί να αναπτύξω σύντομα, την πολιτειολογική όψη του θέματος του συνεδρίου. Θα σας μιλήσω, λοιπόν, για την τεχνολογία ως δημοκρατική πρόκληση, όπως ήδη ανήγγειλε η συνάδελφος κα. Κεφαλέα,  αλλά οφείλω να ξεκινήσω από την επίσκεψη των ονομάτων, γιατί αλλιώς δεν μπορούμε να κατακτήσουμε την αναγκαία «σοφία».

Αποφεύγοντας κοινοτοπίες, ορίζω ως τεχνολογία τις «νέες τεχνολογίες», πρωτίστως τις τεχνολογίες  της πληροφορίας και των επικοινωνιών, βεβαίως την τεχνητή νοημοσύνη και τη μηχανική μάθηση σε συνδυασμό βέβαια με το διαδίκτυο και με τις προωθημένες εκδοχές του, δηλαδή πλέον με το διαδίκτυο των πραγμάτων, με την επαυξημένη πραγματικότητα, συνοπτικά όλα όσα συνθέτουν την ήδη ξεπερασμένη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ένα νέο δηλαδή επιστημολογικό παράδειγμα που έχει δημιουργηθεί. Στις νέες τεχνολογίες εντάσσεται, σύμφωνα με την αντίληψη που ακολουθώ, και η βιοτεχνολογία συνολικά. Δεν είναι τυχαίο ότι το Νόμπελ Χημείας το έλαβε την τελευταία φορά ένας ειδικός της τεχνητής νοημοσύνης μέσω της οποίας αποκρυπτογράφησε την εξέλιξη των πρωτεϊνών.

Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι αυτή η τεχνολογική εξέλιξη δεν δεσμεύεται από το στοιχείο της εδαφικότητας, δεν έχει επικράτεια, δεν υπόκειται στον έλεγχο της κρατικής εξουσίας, ούτε καν αυτής των Ηνωμένων Πολιτειών όπου εδρεύουν οι τεχνολογικοί κολοσσοί και τα μεγάλα εργαστήρια, θέτει υπό αμφισβήτηση την κρατική κυριαρχία, αλλά και τους διεθνείς οργανισμούς που ούτως ή άλλως διέρχονται μία βαθιά κρίση. Άρα υπάρχει ένα πρόβλημα σφαίρας η οποία έχει δημιουργηθεί, η οποία από τη φύση της δεν υπόκειται ή πάντως δεν υπόκειται εύκολα σε πολιτικό έλεγχο και μάλιστα αποτελεσματικό, δηλαδή διεθνή και εν πάση περιπτώσει έλεγχο που ασκούν οι χώρες οι οποίες διατηρούν  κάποια ίχνη πολιτικής κυριαρχίας ακόμη στο πεδίο των νέων τεχνολογιών, αλλά αυτές είναι ελάχιστες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρότι είναι ρυθμιστικός γίγαντας και επιβάλλει κανόνες δεν έχει την τεχνολογική ισχύ  που της επιτρέπει να θέσει πραγματικά όρια.

Η  δημοκρατία ως όρος επίσης δεν είναι αυτονόητη. Όταν μιλάω για την τεχνολογία ως δημοκρατική πρόκληση, αναφέρομαι στην πρόκληση που υφίσταται η δημοκρατία ως αντιπροσωπευτική και φιλελεύθερη, η liberal democracy. Η αντιπροσωπευτική και φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή η δημοκρατία που συνδέεται με το κράτος δικαίου, με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των εγγυήσεων του κράτους δικαίου είναι η συνταγματική δημοκρατία, δηλαδή ένα φαινόμενο ιστορικό πάρα πολύ πρόσφατο, που έχει συμπληρώσει σχεδόν δύο αιώνες ζωής μόνο.

Επίσης, η δημοκρατία –και αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα– είναι ένα σύστημα μειονοτικό και δυτικοκεντρικό που τελεί υπό εσωτερική και εξωτερική αμφισβήτηση. Η μείωση της παγκόσμιας επιρροής της δημοκρατίας είναι δραματική, υπάρχουν στον κόσμο τώρα 88 δημοκρατίες, μόνο 29 πλήρεις φιλελεύθερες, άλλες 59 απλώς εκλογικές. Από την άλλη μεριά, υπάρχουν παραπάνω από 91 αυταρχικά καθεστώτα, ελάχιστα εκλογικά -διεξάγονται εκλογές αλλά δεν υπάρχει δημοκρατία- στα άλλα δεν διεξάγονται καν εκλογές. Για να μιλήσω με ποσοτικούς όρους, μόνο 900.000.000 ανθρώπων, δηλαδή το σχεδόν 1/10 του παγκόσμιου πληθυσμού, τελεί υπό συνθήκες δημοκρατίας, για να αντιληφθούμε πόσο μειονοτικό και πόσο δυτικοκεντρικό είναι το δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης. Μάλιστα εφόσον συνυπάρχουν τα δημοκρατικά με τα αυταρχικά πολιτεύματα, φθείρεται ίσως αξιακά και η δημοκρατία γιατί  ο αυταρχισμός ασκεί κάποια νοσηρή γοητεία. Στις τελευταίες δημοσκοπήσεις, μεταξύ των Ευρωπαίων νέας γενιάς, της γενιάς Ζ της λεγόμενης, το 21%, δηλαδή σχεδόν το ¼, δηλώνει ότι θα προτιμούσε να ζει σε ένα αυταρχικό καθεστώς, παρότι ζει στην πολυτέλεια της ευρωπαϊκής δημοκρατίας.

Επιπλέον δε αυτών, τους τελευταίους μήνες λόγω των πολιτικών εξελίξεων στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει μία σαφής αξιακή σύγκρουση μεταξύ των δύο πυλώνων της δυτικής δημοκρατίας, η αμερικανική δημοκρατία δηλώνει ότι έχει ριζικά διαφορετική αντίληψη από την ευρωπαϊκή δημοκρατία σε σχέση με το πολιτικώς ορθόν,  την πολυφωνία,  την ελευθερία του λόγου, τη μεταχείριση των εσωτερικών αντιπάλων της δημοκρατίας και ούτω καθεξής.

Το σημαντικότερο είναι ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις προκαλούν σημαντική αλλαγή της δημοκρατικής ανθρωπολογίας. Το 1957, όταν η τότε Σοβιετική Ένωση έθεσε σε τροχιά τον πρώτο δορυφόρο Σπούτνικ, μία μεγάλη φιλόσοφος, η Χάνα Άρεντ,  ένιωσε την ανάγκη να γράψει το σπουδαίο βιβλίο της «Η ανθρώπινη κατάσταση», το “Human condition”, γιατί θεώρησε ότι αλλάζει ο κόσμος, αλλάζει το παράδειγμα, επέρχονται αλλαγές ανθρωπολογικές. Φανταστείτε πώς θα αντιδρούσε τώρα, εάν ζούσε, απέναντι σε αυτές τις αλλαγές, δηλαδή αλλαγές που αφορούν τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η κοινωνία των πολιτών διεθνώς, η πολιτική κοινωνία, η κοινωνία ως κοινή γνώμη και η κοινωνία ως λαός εν ευρεία αλλά και εν στενή εννοία, δηλαδή ως εκλογικό σώμα.

Έχει  μεταβληθεί η λειτουργία του δημοσίου χώρου, του forum publicum.  Η αγορά ως market και ως forum λειτουργεί τελείως διαφορετικά. Επηρεάζονται καταλυτικά οι κοινωνικές και πολιτικές συμπεριφορές, έχει μειωθεί ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων και η σημασία των ολοκληρωμένων προγραμματικών προτάσεων, έχει μεταβληθεί η δημοκρατική αισθητική, κλονίζεται στην πραγματικότητα ή έστω συσκοτίζεται η ίδια η συνείδηση της Ιστορίας που έχουμε. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί το διαδίκτυο και ο δημόσιος λόγος παγκοσμίως απλουστεύει τα πράγματα, τροφοδοτεί τον λαϊκισμό  μέσα από την απλούστευση.

Επίσης, έχουν εκμηδενιστεί οι αποστάσεις και ο χρόνος, τα mega data είναι στη διάθεση κάποιων που δεν ξέρουμε και βεβαίως έχουμε καταιγισμό πληροφοριών χωρίς να μπορούμε να συγκροτήσουμε τη γνώση, αλλά το βασικό είναι ότι επηρεάζεται η δημοκρατική συμπεριφορά, πολλές φορές και εξωγενώς, από εξωτερικούς παράγοντες. Το έχουμε ζήσει αυτό στις Ηνωμένες Πολιτείες, το έχουμε ζήσει προσφάτως στη Ρουμανία με την ακύρωση των προεδρικών εκλογών γιατί ο νικητής του πρώτου γύρου απεδείχθη με δικαστική απόφαση ότι τελούσε υπό αθέμιτη ρωσική υποστήριξη και επιρροή. Άρα μέσα από όλα αυτά τα bots , τους αλγόριθμους, τα deep fake news, την καλλιέργεια της μετα-αλήθειας -ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια, την post truth, έχει στην πραγματικότητα την ηθική της πεποίθησής του και όχι την ηθική του καθήκοντός του, της ευθύνης του, όπως θα έλεγε ο Μαξ Βέμπερ, μέγας πολιτικός θεολόγος - διαμορφώνεται μία φοβική δημοκρατία, μία δημοκρατία που φοβάται τα αποτελέσματα των εκλογών, διότι δεν ξέρει πώς αυτά  μπορούν να επηρεαστούν.

Επίσης,  οι δημοκρατικές επιλογές  που έχουν το τεκμήριο της ορθότητας αμφισβητούνται από τις επιλογές που προτείνει η τεχνητή νοημοσύνη. Άρα το σωστό και το λάθος είναι απολύτως ρευστό. Στην πραγματικότητα η τεχνητή νοημοσύνη και οι υποστηρικτικές τεχνολογίες της λειτουργούν «αποκαλυπτικά», διαμορφώνουν μία δική τους νέα, «εξ αποκαλύψεως», αλήθεια, αλλά μέσα σε ένα μαύρο κουτί βεβαίως και αυτό θέτει ένα πολύ σοβαρό ζήτημα πολιτικής θεολογίας, ίσως και θεολογίας με την  στενή έννοια του όρου. Η πίστη είναι μία ατομική υπόθεση, ανήκει στο  forum internum και το εκλογικό δικαίωμα είναι ατομικό, η δημοκρατία όμως, όπως και η Εκκλησία, είναι συλλογικό υποκείμενο. Το corpus electoralis που τίθεται υπό πίεση και διακινδύνευση λόγω της νέας τεχνολογίας είναι στην πραγματικότητα το ίδιο με το corpus mysticum, άρα πρέπει να δούμε πώς όλα αυτά εκτίθενται σε μία άλλου επιπέδου «αλλοίωση»  και εάν  αυτή  μπορούμε να την αποδεχθούμε και δημοκρατικά, πολιτειολογικά, συνταγματικά, αλλά και θεολογικά.

Το ακόμη σημαντικότερο είναι ότι αίρονται οι τεχνολογικοί φραγμοί της άμεσης συμμετοχής. Η αντιπροσωπευτική και όχι η άμεση  δημοκρατία εξελίχθηκε  ιστορικά σε φιλελεύθερη και συνταγματική με τις  αξίες που τη συνοδεύουν. Η σύγχρονη δημοκρατία είναι αντιπροσωπευτική επειδή δεν μπορούσε να λειτουργήσει τεχνικά η άμεση δημοκρατία και εμπνεύσθηκε την αντιπροσώπευση, σε σημαντικό βαθμό, από το συνοδικό σύστημα οργάνωσης της Εκκλησίας και από τον ρόλο του Επισκόπου ως προεστώτος της Θείας Ευχαριστίας ισταμένου εις τύπον και τόπον Χριστού.

Αλλά τώρα υπάρχουν τεχνικές ευκολίες για άμεση και διαρκή συμμετοχή των πολιτών σε μία διαβούλευση, οργανωμένη ή ανοργάνωτη. Υπάρχουν βεβαίως και ευκολίες ευπρόσδεκτες, υπάρχει μία συνεχής δημοκρατική Πεντηκοστή. Καταργείται ο Πύργος της Βαβέλ, όλοι μιλούν όλες τις γλώσσες, γιατί μπορείς να έχεις ταυτοχρόνως μετάφραση από όλες τις γλώσσες σε όλες τις γλώσσες, μπορείς να έχεις avatar, μπορείς να έχεις ολογράμματα και να είσαι πανταχού παρών σε μία προεκλογική εκστρατεία. Έχεις ένα διαρκές και διάχυτο δημοψήφισμα, έρευνες επί όλων των θεμάτων ανά πάσα στιγμή. Οι εκλογές μπορεί έτσι να τίθενται  υπό ιδιωτικό έλεγχο αλλά το βασικό είναι ότι ακυρώνονται τεχνολογικά οι προϋποθέσεις της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και το τεκμήριο αντιπροσώπευσης των Κοινοβουλίων. Τώρα διεκδικεί το τεκμήριο αντιπροσώπευσης το διαδίκτυο, παλαιότερα οι απλές δημοσκοπήσεις.

Ως εκ τούτου, τίθεται ένα ζήτημα που με έχει απασχολήσει εδώ και πολλά χρόνια, από το 2008, το ζήτημα της μετα-αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η οποία είναι αντιπροσωπευτική plus, δεν είναι αντιπροσωπευτική minus. Είναι μετά- αντιπροσωπευτική γιατί πρέπει να διασωθεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία μέσα από νέους θεσμούς,  πρέπει να αναζητήσουμε μία νέα πολιτειολογία που διασώζει το κεκτημένο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ως φιλελεύθερης και συνταγματικής.

Ενδεχομένως πρέπει να προβληματιστούμε και από πλευράς πολιτικής θεολογίας πάλι. Μπορεί να έχουμε μία μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία; Πιστεύω πως ναι, εφόσον διατηρήσουμε τον πυρήνα των εγγυήσεων της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά μετα-αντιπροσωπευτική εκκλησιολογία μπορούμε να έχουμε; Πώς θα λειτουργεί η τεχνητή νοημοσύνη ως οιονεί γέροντας, ως πνευματικός; Η πραγματικότητα δεν ξέρουμε εάν είναι «πραγματική»  πραγματικότητα ή ψευδής πραγματικότητα και κυρίως υπάρχει το πρόβλημα της ψευδούς εσχατολογίας, δηλαδή αντί για την προσδοκία της Ανάστασης, έστω εν ετέρα μορφή, προσφέρεται τώρα  η ψηφιακή αθανασία. Όμως ενώ η πίστη είναι αδιαμεσολάβητη προσωπική σχέση με το Θεό, χωρίς συσχέτιση και αντιπροσώπευση δεν υπάρχει Εκκλησία, δεν υπάρχει αποστολική διαδοχή, δεν υπάρχει επισκοποκεντρική οργάνωση.

Δεν  θα αναφερθώ, λόγω παρόδου του χρόνου, στη σχέση που έχει η δημοκρατία με την αλγοριθμική  διακυβέρνηση, που είναι κάτι πολύ σημαντικότερο από την επιρροή στη διοίκηση των αλγορίθμων και της τεχνητής νοημοσύνης.  Τώρα πια αρχίζουμε να έχουμε διεθνώς υποκατάσταση του προσώπου ως σχέσης  –σχέσης  με το Θεό και σχέσης  με τον άλλον– από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, με κορυφαίο και τελευταίο παράδειγμα το διορισμό ενώπιον του Κοινοβουλίου στην Αλβανία ενός ρομπότ, στην πραγματικότητα μίας οντότητας της τεχνητής νοημοσύνης, ως μέλους της κυβέρνησης, επιφορτισμένου με τη διαχείριση των δημοσίων συμβάσεων και προμηθειών, δηλαδή ως εγγυητή της διαφάνειας. Αυτό είναι μία ένδειξη για τις προκλήσεις τις δημοκρατικές και τις τεχνικές, οι οποίες λόγω της βαθύτερης συνάφειας που έχει η πολιτειολογία με τη θεολογία –εξ ου και η πολιτική θεολογία–  δημιουργούν ένα σύνθετο  ζήτημα, το οποίο απασχολεί και το παρόν συνέδριο.

Προφανώς  η συζήτηση η πολιτειολογική και πρωτίστως η θεολογική  δεν μπορεί να κατατείνει σε έναν νέο φιλο-λουδισμό. Όταν στις αρχές του 19ου αιώνα οι εργάτες της βρετανικής υφαντουργίας, βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις μηχανές που τους υποκαθιστούσαν με την ορμή της βιομηχανικής επανάστασης, οργάνωσαν το κίνημα του λουδισμού για να καταστρέψουν τις μηχανές και να διασώσουν την εργασία τους. Εμείς όμως δεν μπορούμε ως νέοι λουδιστές να καταστρέψουμε την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία διαφεύγει, γιατί έχει άυλα στοιχεία, πολλαπλά δίκτυα, δεν γνωρίζουμε ποια είναι τα αφετηριακά της σημεία, δεν υπάρχει το στοιχείο της εδαφικότητας.  Ούτως ή άλλως βρισκόμαστε εντός της Ιστορίας. Η Ιστορία συνεχίζεται, και το τελικό αποτέλεσμα της είναι κάτι που δεν θέλησε κανείς έτσι ακριβώς εξ αρχής. Βεβαίως βιώνουμε, όπως σημειώθηκε κατ´επανάληψη, μια σοβαρή κρίση αλλαγής επιστημολογικού παραδείγματος. Η κρίση δεν είναι πραγματολογική, δεν συμβαίνει στα πράγματα, αφορά την ικανότητά μας να αντιληφθούμε τα πράγματα. Είναι μια κρίση γνωσιολογική.

Βρισκόμαστε, λοιπόν, ενώπιον μιας κολοσσιαίας πρόκλησης για τον άνθρωπο, για την οντολογία του. Το ερώτημα είναι αν μπορεί να αντιληφθεί τι έχει δημιουργήσει και πώς μπορεί η δική του σύνθετη υπόσταση να συν-λειτουργεί μέσα σε αυτό το νέο παράδειγμα. Αυτό είναι κάτι το οποίο θα προκύπτει σταδιακά, με εντεινόμενο ρυθμό, ως πρόβλημα και ως λύση ενδεχομένως.-